HALK İSLAMI VE KIZILBAŞLIK

Yıl 2017, Cilt: 4 Sayı: 8, 57 - 69, 28.12.2017

Günel Rahimli

Öz

İslam dininin farklı şekillerde
yorumlanmasından dolayı farklı tarikatlar ortaya çıkmıştır. Bu tarikatlaşma
Moğollar döneminde daha da yaygınlaşmıştır ki, bunun da en önemli sebebi Moğol
saldırıları nedeniyle insanların maddi 
varlıklarının talan edilmesinin yanında manevi olarak da zulümlere maruz
kalmasıdır. Manevi yönden baskı altında kalan insanlar çareyi dinî tarikatlara
daha da sıkı şekilde bağlanmakta görmüş ve bu yöneliş de yeni tarikatların
ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Bu tarikatlar arasında Safiyüddin İshak
Erdebili tarafından Güney Azerbaycan’ın Erdebil şehrinde temelleri atılan
Safeviyye tarikatı kendi devletini kurabilmiş olması nedeniyle farklı bir yere
sahiptir.
Zamanla etki çevresini genişleten tarikat Şeyh Haydar’ın liderliğiyle beraber Kızılbaş tarikatı olarak ünlenmiş ve tarihte derin izler
bırakmıştır. Genel olarak tarikata bağlananlar Halk İslamı’nın yaygın olduğu
bölgelerde yaşayan ahali olmuş, özellikle Anadolu’da bu tarikatın şeyhleri
büyük rağbet görmüştür. Böylece Kızılbaş tarikatı Anadolu’nun yarıgöçmen
Türkleri arasında yayılabilmiştır. Halk İslamı’nın taşıyıcıları olan
Türkmenlerin Kızılbaşlığa çok kolay bağlanmasının sebebi Kızılbaşlık ideolojisi
ile Halk İslamı’nın prensiplerinin birbirine benzerliği olmuştur. Halk
İslamı’na dayanan Kızılbaşlığın  hâlen
Anadolu’da  yayılmış en önemli
tarikatlarından biri olan Aleviliğin ecdadı olması nedeniyle konu günümüzde de
güncelliğini muhafaza etmektedir.  Bu
sebeple makalede Halk İslamı, onun nereden kaynaklandığı ve temel prensipleri
hakkında malumatlar yer almış ve Halk İslamı ile Kızılbaşlığın ortak yönleri
araştırılmıştır. Makalenin sonuç bölümünde bu bağlılığın nedenleri tahlil
edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Safeviyye tarikatı, Anadolu türkmenleri, Halk İslamı, Kızılbaşlık

FOLK ISLAM AND KIZILBASHISM (RED HEADS)

Öz

Different tariqas have emerged due to the diverse
interpretation of Islam. This tariqa movement gained considerable strength in
the Mongol era, because people were subjected to not only material but also
spiritual persecution as a result of Mongolian raids. The spiritually oppressed
people found the solution in belonging even tighter to religious orders, which
led to the emergence of newer tariqas. Among these tariqas, the Safaviyya
Tariqa, founded by Safiaddin Ishak Ardebili in the City of Ardabil, South
Azerbaijan, has a special place as a tariqa as it founded its own State. Widening
its influence over time, the tariqa became famous as the Kizilbash Tariqa with
the leadership of Sheikh Haydar and left deep traces in history. In general,
the people belonging to this tariqa were those living in the regions where the
folk Islam was widespread. The sheikhs of this tariqa became popular especially
in Anatolia. Thus, the Kizilbash Tariqa spread among the semi-migratory Turks
of Anatolia. The reason why the Turkmen, the bearers of folk Islam, were
committed to the Kizilbash Tariqa was the similarity between the Kizilbash
ideology and the principles of folk Islam. This issue is still relevant because
Kizilbashism, based on folk Islam, is an ancestor of Alevism, one of the most
important tariqas in Anatolia. Thus, the article tries to provide information
about folk Islam, its origins and basic principles, while exploring the common
issues of folk Islam and Kizilbashism.

Anahtar Kelimeler

Safaviyya Tariqa, Turkmens of Anatolia, Folk Islam, Kizilbashism

Kaynakça

• Aliyarlı, S. (2009). Azerbaycan tarihi. Bakü: Çırak.
• Aslanoğlu İ. (1992). Şah İsmayıl Hatayi (Divanı,Dehname,Nasihatname ve Anadolu Hataileri). İstanbul: Der yayınları.
• Bausani, A. (1971). The Persians,( Nations of the World). New York: Maerin`s press.
• Blochet, E. (1925-1926). La Conquete des Etats nestoriens de l'Asie Centrale par les Shi`ites. Revue de l`Orient chretien, Paris.
• Browne, E. G. (1028). A literary history of Persian, Modern Times. Cambridge: Cambridge university press.
• Dalkıran, S. (2002). İran Safevi devletinin kuruluşuna şii inançlarının etkisi ve Osmanlının İran'a bakışı. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. (sayı 18). s 49-96.
• Dierl, A. J. (1991). Anadolu Aleviliği. Çeviri: Fahrettin Yiğit. İstanbul: Ant yayınları.
• Efendiyev, O. (1993). Azerbaycan Safeviler devleti. Bakü: Azerneşr.
• Ekinci, M. (2002). Anadolu Aleviliği’nin Tarihsel Arka Planı. İstanbul: Beyan yayınları.
• Eröz, M. (1976). Türkiye’de Alevîlik ve Bektaşîlik. İstanbul: Ötüken yayınevi.
• Floor, W. (2001). Safavid Government İnstitutions. California: Mazda Publishers.
• Hinz, W. (1992). Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. Çeviri: Tevfik Bıyıklıoğlu. Ankara: Türk Tarh Kurumu yayınları.
• Kara, M. (1922). Tasavvuf ve Tarikatlar Tarih. Bursa: İletişim yayınları.
• Karadeniz, Y. (2014). Safeviler döneminde tarikat - şeriat mücadelesi. Journal of Qafqaz university- History, Low and Political siences, № 1, Vol- 2, Baku: Qafqaz universiteti nəşrləri. s 33- 39.
• Kaplan, D. (2008). Buyruğa görə kızılbaşlık. yayınlanmamış doktora tezi. Konya: Selçuk Universitesi.
• Kaplan, D. (2008). Şiiliğin İran topraklarında egemenliği. marife. 8, sayı 3, kış. s 183-203.
• Köprülü, M. F. (1976). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Bakanlığı yayınları. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Körpülü, M. F. (1996). Türk- Moğol şamanizminin tasavvufi islam tarikatlari üzerinde tesiri. Çevir: Ferhat Tamir. Bilig dergisi. (Bahar sayı -1). s 1-8.
• Mazzaoui, M. M (2008). The Origins of The Safawids, Si’ism, Sûfism, and the Gulât. Cambridge: Cambridge University press.
• Melikoff, İ. (1993). Uyur idik uyardılar. Alevi –Bektaşi Araştırmaları. Çeviri: Turan Alptekin. İstanbul: Cem yayınevi.
• Melikoff, İ. (2011). Kırklar`ın Cemi`nde. Çeviri: Turan Alptekin, İstanbul: Demos yayınları.
• Minorsky, V. (1940-1042). The Poetry of Shah Ismail. in B.S.O.S., vol. X.Universty of London.
• Müneccimbaşı, A. (1940). Sahaif-ül Ahbar –fi vekayi-ül-a`sar. Çeviri: İsmayıl Erünsal. I cilt. İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• Newman, A. J. (2006). Safavid Iran rebirth of a Persian Empire. New York: I.B Tauris.
• Noyan, B. (1995). Bektaşilik-Alevilik Nedir. İstanbul: ANT yayınları.
• Ocak, A. Y. (1996) Türk Süfiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim yayınları.
• Ocak, A. Y. (2016). Babaîler İsyanı, Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâm-Türk Heteredokksisinin Tesekkülü. İstanbul: Dergah.
• Onat, H. Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine. http://www.hasanonat.net/index.php/101-k-z-lbasl-k-farkl-lasmas-uezerine-2
• Petrushevski, İ. P. (1945). İslam in İran. trans: Huber Evan. London.
• Petruşevski, İ.P. (1994). XV Asrda Azerbaycan devletleri. I cilt. Bakü: Azerbaycan EA Tarih ve Felsefe Enstitusu eserleri.
• Roemer, H. (2006). Kızılbaş türkmenler. Safevi teokratiyasının kurucuları ve kurbanları. Çeviri: Harun Yıldız. Hacı Bektaşi Veli Araşdırma dergisi. (Yaz Sayı 38). s 1-9
• Saray, M. (1990). Türk-İran ilişkilerinde şiiliğin rolu. Ankara: Türk Kültürü Araşdırmalar Enstitüsü Yayınları.
• Sarıkaya, M. S. (2016) Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı. Isparta: Post yayınevi.
• Savory, R. M. (1970). Safavid Persia in Cambridge History of Islam. Vol 1Cambridge: Cambridge University Press.
• Savory, R. M. (1980). İran under the Safavids. Cambridge: Cambridge University press.
• Sümer, F. (1976). Safevi devletinin kuruluşu ve gelişiminde Anadolu türklerinin rolü. Ankara: Güven matbaası.
• Şapolyo, E. B. (1964). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Türkiye Yayınevi.
• Jackson, P. (1986). The Cambridge History of İran, the Timurid and Safavid period, vol 6. Cambridge: Cambridge University press.
• Togan, Z. V. (1981). Umumi türk tarihi`ne giriş. cilt I. İstanbul: Enderun kitabevi.
• Turan, A - Yıldız, H. (2008). Tarihten Günümüze Anadolu Aleviliği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. s 6-27.
• Türkman, İ. M. (2010). Dünyanı bezeyen Abbasın tarihi. Çeviri: Şahin Ferzeliyev. Bakü: Şerk-Qerb.
• Veliyeva, Z. (2015). Safevilerin menşei və kızılbaşca. Journal of Azerbaijani Studies . (sayı 2) s 332-344.