METAL OBJECTS IN TURKISH BATH (HAMMAM) CULTURE AND FORM AND ORNAMENT CHARACTERISTICS OF THE OBJECTS

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 16, 397 - 427, 30.08.2021

Hülya Kalyoncu

Öz

Cleaning and refinement phenomenon, one of the constituents of both Turkish-Islamic belief system and Turkish customs and traditions, are the major causes that result in the structuring of Ottoman-Turkish bath and the formation of Ottoman-Turkish bath culture. The Ottoman bath structures, which existed in the Ottoman architectural typologies and were constructed within a foundation system, developed, flourished, and exhibited differentiation in periodical processes. Whereas the early Ottoman bath structures functioned only as the cleaning places of society, they started to have symbolical features in the following periods with socialization and performance of folkloric rituals. From the aspect of our socio-cultural history, another issue, which is as significant as the conventional architectural properties of Turkish bath structure, and the social rituals made there, is the materials used in Turkish baths and the metal objects among such materials. The metal objects of Turkish bath which were inherited from our ancestors possess artistic values within the context of art history discipline. Besides, they represented social status of their owner in the relevant period, therefore these objects are valuable for not only art history, but also socio-cultural history. In this study, the tools and materials such as bowl, washtub, pitcher, patten, censer, rose water flask, hammam kettle, soap dish and mirror were analyzed in terms of their forms, precious ornaments, craftsmanship and production techniques. Furthermore, it was aimed to evaluate the richness added by these objects to the traditional Turkish bath culture, their aesthetic characteristics and their place among the most treasured folkloric cultural values that survive until today and were passed on to new generations. Lastly, the importance of the traditional handicrafts applied to the materials as well as the need for protecting and developing them were highlighted.

Anahtar Kelimeler

Turkish Bath,, Art,, Traditional,

TÜRK HAMAM KÜLTÜRÜNDE METAL OBJELER VE OBJELERİN FORM VE BEZEME ÖZELLİKLERİ

Öz

Türk-İslam dini inanç sisteminin ve aynı zamanda Türk gelenek ve göreneklerinin yapı taşlarından biri olan temizlik ve arınma olgusu, geleneksel Osmanlı-Türk hamam yapılaşmasının ve kültürünün oluşmasının temel sebeplerindendir. Osmanlı mimari tipolojileri içerisinde yer alan ve vakıf sistemi içerisinde inşa edilen Osmanlı hamam yapıları, dönemsel süreçlerle büyümüş, gelişmiş ve işlevsellikleri de farklılıklar göstermiştir. Erken dönem Osmanlı hamam yapıları, toplumun yalnızca temizlenme mekânları olmuşken, ilerleyen dönemlerde ise sosyalleşmenin sağlandığı ve folklorik ritüellerin gerçekleştirildiği simgesel yapılara dönüşmeye başlamışlardır. Sosyo-kültür tarihimiz açısından hamam yapılarının geleneksel mimari yapı özellikleri ve hamamlarda gerçekleştirilen toplumsal ritüeller kadar önem arz eden hamamlara ait bir diğer alt başlık ise, hamamlarda kullanılan malzemeler ve bu malzemeler içerisinde yer alan metal objelerdir. Atalarımızdan günümüze miras kalan hamam metal objelerinin sanat tarihi disiplini bağlamında sanatsal değerlerinin yanında, kullanıldıkları dönemlerde sahibinin sosyal statüsünü temsil eden malzemeler olarak kabul edilmiş olmaları da bu malzemeleri hem sanat tarihi hem de sosyo-kültür tarihimiz açısından değerli kılan bir diğer özellikleridir. Bu çalışmada, geleneksel hamam malzemeleri arasında yer alan taslar, leğen-ibrikler, nalınlar, buhurdanlıklar, gülabdanlar, kirdenlikler (hamam kazanı), kildenceler (sabunluk), ayna gibi araç ve gereçler gerek form özellikleri, gerekse nadide bezemeleri, işçilikleri ve de yapım teknikleri açısından incelenmiş olup, sosyo-kültür tarihimiz içerisindeki önemleri dâhilinde geleneksel hamam kültürüne kattıkları zenginlikleri, estetik nitelikleri ve bu eserlerin günümüze ulaşan ve yeni nesillere aktarılan en kıymetli folklorik kültür değerleri içindeki yerleri değerlendirilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda malzemelere uygulanan geleneksel el sanatlarının önemi, bu malzemelerin korunmaları ve geliştirilmeleri gerekliliğine verilen önem vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

hamam, sanat, geleneksel, kültür tarihi, metal obje

Kaynakça

• Altıer, S. (2019). ‘Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografisi’, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı:26, ss.149-202. Arlı, M. (1990). Köy El Sanatları, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları:1185. Ders kitabı: 339. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Baskı Ofset Ünitesi.
• Arseven, C. E. (1947). “Hamam”, Sanat Ansiklopedisi, Cilt 2, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ss. 678-685.
• Arseven, C, E. (1950b.) ‘Nalın’. Sanat Ansiklopedisi. Cilt 3. XIV, ss. 1498, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Arseven, C. E. (1952). ‘Tarak’. Sanat Ansiklopedisi. Cilt 4. Milli Eğitim Bakanlığı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, ss.1912-1913.
• Arseven, C. E. (1958). ‘Ayna’. Sanat Ansiklopedisi, Cilt 1, ss.142, Milli Eğitim Bakanlığı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Arseven, C. E. (1965). “İbrik”, Sanat Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı, Cilt 2, ss.767-768, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Basat, E. M. (2013). ‘Somut ve Somut Olmayan Kültürel Mirası Birlikte Koruyabilmek’, Milli Folklor, Yıl 25, Sayı:100, ss. 61-71.
• Bayraktar, N. ve Tezcan, H. (2001). ‘Sarayların Çeşme Muslukları’, P Kültür Sanat Antika Dergisi, Sayı:22.
• Bilgi, H. (2003). “Osmanlı’da Hamam Geleneği ve Hamam Malzemesi Eski Hamam Eski Tas” Toplumsal Tarih.
• Bilirgen, E. (2001). ‘Osmanlılarda Altın Eşya Tutkusu’, P Kültür Sanat Antika Dergisi, Sayı:20, ss.148-169.
• Bozok, D. (2005). ‘Türk Hamamı ve Geleneklerinin Turizmde Uygulanışı’ (Bursa Merkez İlçede Bir Araştırma), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, ss:64.
• Cingöz, M. (1994). “Hamam Gelenekleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi Cilt 3, ss.536-537. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını.
• Delibaş, S. (2006). ‘Osmanlı Sarayı ve İstanbul’da Berberlik Kurumu’, Hamam, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi.
• Emiroğlu, İ. (2010). “Konya’da Hamam Kültürü ve Kullanım Eşyaları”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya.
• Ergin, N. (2012). Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Erginsoy, Ü. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişimi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erginsoy, Ü. (1997). ‘Maden Sanatı’, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Cilt:2, ss. 1138-1147.İstanbul: Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Eski Hamam Eski Tas. (2009). Tofaş Sanat Galerisi, Mas Matbaacılık, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Harem (2012). Topkapı Sarayı Harem-i Hümayun, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi.
• Haskan, M. N. (1995). İstanbul Hamamları, İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
• İslam Ansiklopedisi, (1997). Cilt 15, ss.402-425, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Kuşoğlu, M. Z. (1992). ‘İbrikler’, İlgi, Yıl. 27, Sayı 70, ss.12-15.
• Meydan-Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedi. (1971). “İbrik”, C. 6, İstanbul: Meydan Yayınevi.
• Şehitoğlu, E. (2008). Bursa Hamamları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Taş, H. (2017). ‘Kaybolmakta Olan Bir Maddi Kültür Geleneği’: Bursa’da Takunyacılık’, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü.
• Taşçıoğlu, T. (1998). Türk Hamamı, yay hazırlayan: Ali Pasiner, İstanbul: Duran Ofset Matbaacılık ve Ambalaj San A.Ş.
• Tufan, Ö. (2006). ‘Hamam Malzemeleri’, Hamam, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Uluumay, E. (2009). "Hamam Kültürü Üzerine", Eski Tas Eski Hamam, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Uluumay, E. (2006).’ Osmanlı’da Yıkanma Geleneği ve Berberlik Zanaatı’, Hamam, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Yanar, A.-Söylemezoğlu, F.-Erdoğan, Z.-Özgen, Ö. (2021). ‘Somut ve Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması: Türk Hamamı Örneği’, Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 11(1), ss.1-19. Yegül, F. K. (2009). ‘Anadolu Su Kültürü: Türk Hamamları ve Yıkanma Geleneğinin Kökleri ve Geleceği”. Anatolia, Sayı: 35, ss. 99-118.
• Yegül, F. K. (2012). “Anadolu Hamam Kültürü: Bin Işık Huzmesi, Bin Ilık Parmak”, Anadolu Medeniyetlerinde Hamam Kültürü: Mimari, Tarih ve İmgelem, (Der: N. Ergin), İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, ss. 16-66.
• Yılmazkaya, O. (2002). Türk Hamamı, İstanbul: Çitlenbik Yayınları.