Diyarbakır Arkeoloji Müzesinde Bulunan Hamailler (Muskalar)

Yıl 2025, Cilt: 20 Sayı: 1, 85 - 107

Sahure Yariş

https://doi.org/10.17550/akademikincelemeler.1588696

Öz

Türk El Sanatları arasında önemli bir grup oluşturan madeni eserler; genel olarak yapıldığı dönemin malzeme, form, tür, teknik ve süsleme çeşitliliğini yansıtmaları bakımından dikkat çekmektedir. Bu çeşitlilik içerisinde madeni muskalar önemli bir yer tutmaktadır. Muska, insanoğlunun var olmaya başladığı ilk çağlardan beri kötü gözden, nazardan ve hastalıktan koruyucu etkisinin olduğuna inanılmaktadır. Muskaların ilk ortaya çıktığı dönemlerde form özelliklerinden çok ona yüklenen anlam doğrultusunda ön plana çıkmaktadır. Zaman içerisinde yüklenen anlamlarının yanı sıra estetik kaygınında değer kazandığı muskalar görülmektedir. Genellikle üçgen, silindir veya dikdörtgen formların uygulandığı bu eserlerde birden çok formunda beraber kullanıldığı örnekler yapılmaya başlanmıştır.
Bu makalede, Diyarbakır Arkeoloji Müzesine satın alma yoluyla kazandırılan ve depoda korunan 14 muska (hamil) incelenmiştir. Kitabesiz olan bu eserler, form, malzeme ve süsleme özellikleri bakımından 20. yüzyıla tarihlendirilmiştir. Gümüş malzemeden yapılan eserler dövme tekniğiyle yapılmışlardır. Kaynak ve lehim kullanılanarak birleştirilen bu eserlerde süsleme tekniği olarak kabartma, telkâri, ajur ve mıhlama teknikleri kullanılmıştır. Süslemede stilize bitkisel ve geometrik motifler işlenmiştir. Form itibariyle dikdörtgen, silindir ve üçgen formlar uygulanmıştır. Bu formlar bazı örneklerde beraber uygulanmış, dikdörtgen- silindir veya silindir-üçgen gibi farklı formların birlikteliği görülmektedir. Çalışmada bu hamailler (muskalar) ele alınıp Sanat Tarihi disiplini içerisinde tanıtılıp değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır Müzesi, Maden Sanatı, Takı, Hamail, Muska

Hamaillers (Amulets) in Diyarbakir Archaeological Museum

Öz

Metal artifacts, which constitute an important group among Turkish Handicrafts, generally attract attention in terms of reflecting the diversity of materials, forms, types, techniques and ornaments of the period in which they were made. Metal amulets have an important place in this diversity. Amulets have been believed to have a protective effect against evil eyes, evil eyes and diseases since the earliest ages when mankind began to exist. In time, amulets have been observed to have gained value in terms of their aesthetic concerns as well as their attributed meanings.
In this article, 14 amulets (bearers) that were brought to the Diyarbakır Archaeological Museum through purchase and preserved in the warehouse were examined. These artifacts, which do not have inscriptions, are dated to the 20th century in terms of their form, material and ornamental features. The artifacts made of silver material were made with the forging technique. In these artifacts, which were combined using welding and soldering, relief, filigree, openwork and nailing techniques were used as ornamentation techniques. Stylized plant and geometric motifs were processed in the decoration. Rectangular, cylindrical and triangular forms were applied in terms of form. These forms were applied together in some examples, and the union of different forms such as rectangle-cylinder or cylinder-triangle is seen. In the study, these hamails (amulets) were examined and tried to be introduced and evaluated within the discipline of Art History.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır Museum, Metal Art, Jewelry, Hamail, Amulet

Kaynakça

• Allak, F. (2021). Mardin Müzesi’nde bulunan son dönem madeni hamayilleri (muskalar). Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 35-45.
• Başak, O. (2008). Taşçağı'ndan Tunççağı'na Anadolu'da maden sanatın gelişimi ve kullanımı. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 21, 15-33.
• Başol, S. (2014). Hititlerde büyü ve büyü malzemeleri, [Yayınlanmamış Doktora tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü].
• Belen, M. (2015). Türk dünyası halk hekimliğinde inanç unsurlarının kullanımı. Kültür Evresi, 23, 123-135.
• Birkan, S. (2005). İslamiyet öncesi Orta Asya Türk maden sanatının gelişimi (M. Ö. IV-M. S. X. Yüzyıllar). [Yayınlanmamış Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı].
• Bodur, F. (1987). Türk maden sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Sanat Yayınları 2.
• Çalış, E., & Öztürker, H. C. (2016). Diyarbakır Müzesine ait bir grup etnografik takının sanatsal değerlendirilmesi. Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu, 1, 201-213.
• Çalış, E. (2016). Diyarbakır Müzesi’nde bulunan etnografik madeni takılar. [Yayınlanmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı].
• Çalış, E. (2020). Etnografik madeni takılar üzerine bir analiz: Diyarbakır Müzesi örneği. İstanbul: Hiperyayın.
• Çelebi, İ. (2012). Tılsım. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 41, 91-94.
• Çelebi, İ. (2012). Vefk. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 42, 605-607.
• Çelikkol, E. (2008). Tek Tanrılı Dinlerin takı sanatına etkisi. [Yayınlanmamış Yüksek lisans tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Seramik ve Cam Tasarımı Anasanat Dalı].
• Çoruhlu, Y. (2017). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Demirci, K. (2006). Muska. TDV İslam ansiklopedisi, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 31, 697-698.
• Devellioğlu, F. (2007). Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, Ş. (2022). Konya’daki gelenekli kadın takıları. [Yayınlanmamış Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı].
• Ekinci, İ. (2013). Milas (Mesudiye) bakır madeni (1750-1816). Turkish Studies Social Sciences, 8(5), 243-259.
• Er, B. (2012). Van ilinde üretilen takıların bazı özellikleri. [Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Ev Ekonomisi (El Sanatları) Anabilim Dalı].
• Erbek, M. (2002). Çatal Höyük’ten günümüze anadolu motifleri. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Erginsoy, Ü. (1978). İslam maden sanatının gelişmesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eyuboğlu, İ. Z. (1987). Anadolu inançları, Anadolu mitologisi (İnanç- söylence bağlantısı). İstanbul: Geçit Kitabevi.
• Gündüz, Y. (2023). Yozgat ağzında kullanılan beş sözcüğün etimoloji denemesi (Anıştırma, Hameyli, Hortuklu, Ürelüün, Mehekli) ve etimolojide yöntem üzerine. Uluslararası Medeniyet Çalışmaları Dergisi, 1(8), 118-133.
• Hasol, D. (2023). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü. İstanbul: Yem yayınları.
• İnan, A. (1962). Hurâfeler ve menşeleri. Ankara: DİP Yayını.
• İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Karpuz, E. (2002). Anadolu mutfaklarında kullanılan bakır kaplar ve Osmanlı Dönemi örnekleri. Türkler, 12, Ankara, 425-432.
• Kayaoğlu, İ. G. (1984). Bakır kap yapım teknikleri: I dövme tekniği. Folklor ve Etnografya Araştırmaları, İstanbul: Anadolu Sanat Yayınları.
• Koyuncu Okca, A., & Erten, G. (2020). Denizli Atatürk ve Etnografya Müzesi’ndeki gümüş takıların sergileme koşulları ve koruma önerileri. Belgi, 20(2), 2841-2861.
• Köroğlu, G. (2004). Anadolu uygarlıklarında takı. İstanbul: Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları.
• Kuşoğlu, M. Z. (1987). Dünden bugüne gümüş kakma sanatımız. İlgi Dergisi, S.48, İstanbul, 32-35.
• Kuşoğlu, M. Z. (1998). Tılsımdan takıya. İstanbul: Pimapen Kültürevi.
• Ödekan, A. (1997). Mine. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, İstanbul, 2, 1260.
• Önder, M. (1995). Antika ve eski eserler kılavuzu. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Örnek, S. V. (1976). Türk halk bilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özdemir, M. F. (2023). Geleneksel yüzey süsleme yöntemi olarak mine sanatı ve çağdaş takı örnekleri. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 16(44), 1752-1766.
• Özkan, Y. (2010). Aydın Müzesi'nde bulunan etnografik takılar. [Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü].
• Sarı, V. (2024). Halk kültüründe muskanın geçmişten günümüze yorumlanış biçimleri. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kültürel Çalışmalar Anabilim Dalı].
• Serbest, K. (2020). Uygurlarda kötü ruhlar ve kötü ruhlardan korunmaya yönelik uygulamalar. Kültürel Miras Araştırmaları Dergisi, 1, 7-12.
• Sezgin, N. (2014). Anadolu Medeniyetleri Müzesi'ndeki madeni takılar. [Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü].
• Sözen, M. (1997). Türklerde geleneksel el sanatları. Anadolu Kültür Mirası, İstanbul: Kabataş Kültür Merkezi.
• Tanyu, H. (1992). Büyü. TDV İslam ansiklopedisi, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, 6, 501-506.
• Tekin, H. (2015). Eski Anadolu madenciliği (Arkeolojik verilerin ışığı altında başlangıcından Demir Çağı’na kadar). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Uygun, A. (2012). Yazılı büyü olarak muska: Kenzü’l-Havâs örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29, 211-236.
• Uygun, A. (2019). İslami gelenekte tılsımlı yedi sembollü mühürler. Turkish Studies Social Sciences, 14(2), 395-413.
• Ülseven, M. (1986). Mıhlama Sanatı. Antika, The Turkish Journal of Collectable Art Aylık Dergisi, 18, İstanbul.
• Yaran, R. (1992). Bi'dat. TDV İslam ansiklopedisi, İstanbul: Türk Diyanet Vakfı, 6, 129-131.
• Yariş, S. (2018). Diyarbakır Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’nde deposunda bulunan bir grup buhurdan. Turkish Studies Social Sciences, 13(10), 921-937.
• Yıldırım, S. (2012). Kazak Türklerinin toponomik efsaneleri. Turkish Studies, 7(1), 2101-2121.