Migration and Settlement in the Ottoman Empire (From the Foundation to the 17th Century)

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 106 - 121, 30.06.2025

Osman Kimya

Öz

Significant population movements have deeply affected the course of humanity since the early periods of history. This situation is understood more clearly when historical events are examined. Population movements that occur either occur spontaneously for various reasons or occur as a result of the oppressive policies of the power that dominates the region where the migration takes place. In any case, the population movements that occur lead to great destruction and suffering. However, if the population movements that occur are planned carefully and without causing any humanitarian concerns, their consequences will be milder. Again, when the settlement activities carried out together with the migrations that occur are planned and programmed, the migrations and losses that occur will be milder. In this way, population movements have been continuous in Turkish history. With these movements, the migrations that started in Central Asia to Anatolia and continued for many years, the geography of Anatolia took a completely different form. The demographic structure of the geography changed significantly with the migrations and the geography gained a new structure. The Turkmens who came with these migrations played a role in the establishment of the Seljuks of Turkey and then the Ottoman State. The Ottomans, who were established in Western Anatolia, took over the legacy left by the Seljuks and from the very beginning, they tended to make planned settlements by allocating suitable places to the nomadic Turkmen tribes. The study will try to give the important population movements that took place from the foundation of the Ottoman Empire to the beginning of the 17th century and the settlement activities carried out in the same direction. In the preparation of the study, the main sources of the period, especially the Ottoman archive documents and some copyrighted works will be used.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Population Mobility , Migration , Settlement

Osmanlı Devleti’nde Göç ve İskân (Kuruluştan XVII. Yüzyıla Kadar)

Öz

Önemli nüfus hareketleri tarihin ilk dönemlerinden itibaren insanlığın seyrini derinden etkilemiştir. Bu durum tarihi olaylar incelendiğinde daha belirgin şekilde anlaşılmaktadır. Meydana gelen nüfus hareketleri çeşitli nedenlerden ötürü ya kediliğinden vuku bulmakta ya da göçün olduğu bölgede egemen olan gücün baskıcı siyaseti neticesinde meydana gelmektedir. Her durumda da meydana gelen nüfus hareketlilikleri büyük yıkımlara ve acılara yol açmaktadır. Ancak yaşanan nüfus hareketlilikleri dikkatli ve insani endişelere mahal vermeden planlı olursa neticeleri daha hafif olur. Yine meydana gelen göçlerle birlikte yapılan iskân faaliyetleri planlı programlı olduğunda yaşanan göçler ve meydana gelen kayıplar daha hafif düzeyde olur. Bu şekilde Türk tarihinde de nüfus hareketlilikleri sürekli olmuştur. Bu hareketliliklerle Orta Asya’da Anadolu’ya yapılan ve uzun seneler devam eden göçlerle Anadolu coğrafyası bambaşka bir hal almıştır. Göçlerle coğrafyanın nüfus yapı büyük oranda değişerek coğrafya yeni bir yapıya sahip olmuştur. Bu göçlerle gelen Türkmenler önce Türkiye Selçuklularının sonra ise Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda rol almışlardır. Batı Anadolu’da kurulan Osmanlılar, Selçuklulardan kalan mirası da devralarak kuruluştan itibaren göçebe Türkmen boylarına uygun yerler tahsis ederek planlı iskânlar yapma eğilimine olmuştur. Çalışma Osmanlı’nın kuruluşundan XVII. yüzyılın başlarına kadar yaşanan önemli nüfus hareketlilikleri ve aynı doğrultuda yapılan iskân faaliyetleri verilmeye çalışılacaktır. Çalışmanın hazırlanmasında Osmanlı arşiv vesikaları başta olmak üzere dönem ana kaynakları ve bazı telif eserlerden faydalanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Nüfus Hareketliliği , Göç , İskan

Kaynakça

• Akdağ, M. (1945). Timar rejiminin bozuluşu. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi, 3 (4), 419-431. https://doi.org/10.1501/dtcfder_0000000656
• Akdağ, M. (1963). Celâlî isyanları (1550-1603). Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Aktepe, M. (1950). Osmanlıların Rumeli’de ilk fethettikleri Cimbi Kalesi. Tarih Dergisi, 2, 283-308. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutarih/issue/9579/119537
• Aktepe, M. (1953). XIV ve XV. asırlarda Rumeli’nin Türkler tarafından iskânına dair. Türkiyat Mecmuası, 10, 299-312. https://www.acarindex.com/turkiyat-mecmuasi/xiv-ve-xv-asirlarda-rumeli-nin-turkler-tarafindan-i-skanina-dair-154038
• Arslan, H. (2001). 16. yy.’da Osmanlı toplumunda yönetim, nüfus, iskân göç ve sürgün. Kaktüs Yayınları.
• Aşıkpaşazâde. (2018). Tevârîh-i ali Osman. (Y. Saraç. & K. Yavuz, Çev.). Gökkubbe Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1502).
• Barkan, Ö. L. (1950). Bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak sürgünler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 11 (1-4), 56-78. https://dergipark.org.tr/en/pub/iuifm/issue/817/8910
• Barkan, Ö. L. (1954). Bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak sürgünler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 13 (1-4), 217-219. https://dergipark.org.tr/en/pub/iuifm/issue/876/9757
• Barkan, Ö. L. (1980). XV ve XVI. asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak işçiliğinin organizasyonu şekilleri: Kulluklar ve ortakçı kullar (Türkiye’de toprak meselesi toplu eserler I). Gözlem Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (2000). Osmanlı Devleti’nin sosyal ve ekonomik tarihi, tetkikler-makaleler. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (2015). İstila devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zaviyeler. İnsan ve İnsan Bilim Kültür Sanat ve Düşünce Dergisi, 2 (5), 1-11. https://dergipark.org.tr/tr/pub/insanveinsan/issue/26620
• Barkan, Ö. L. & Ayverdi, E. H. (1970). İstanbul vakıfları tahrir defteri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Barkan, Ö. L. (1945). XV ve XVI. asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda ziraî ekonominin hukukî ve mali esasları, kanunlar. I. (H. Özdeğer Haz.). İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Bostancı, H. M. (2002). 19 numaralı mühimme defteri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Bosworth, C. E. (1980). İslam devletleri tarihi. (E. Merçil & M. İpşirli, Haz.). Oğuz Yayınları.
• Braudel, F. (1993). II. Felipe dönemi Akdeniz ve Akdeniz dünyası. İmge Yayınları.
• Danişmend, İ. H. (1971). İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi. Türkiye Yayınevi.
• Emecen, F. (2019). Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve yükseliş tarihi (1300-1600). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Gelibolulu Mustafa Ali. (1997). Kitâbü’t-târîh-i künhü’l-ahbâr (Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesindeki 901 ve 920 no.’lu nüshalara göre). (A. Uğur, M. Çuhadar, A. Gül & İ. H. Çuhadar, Haz.). Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Giese, F. (1992). Anonim tevârîh-i al-i Osman. (N. Azamat, Haz.). Marmara Üniversitesi Yayınları.
• Gökbilgin, M. T. (1951). XVI. asır başlarında Osmanlı Devleti hizmetindeki Akkoyunlu ümerâsı. Türkiyat Mecmuası, 9, 35-46. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuturkiyat/issue/18500/194853
• Halaçoğlu, Y. (1999). Kolonizasyon ve şenlendirme (G. Eren, Ed.). Osmanlı Ansiklopedisi (1.bs., Cilt 4 , ss.581-586) içinde. Yeni Türkiye Yayınları.
• Hammer, J. V. (1329). Devlet-i Osmaniyye tarihi. (Mehmet Ata Bey, Çev.). Matbaa-i Âmire. (Orijinal yayın tarihi 1330).
• Hayrullah Efendi. (1273). Devlet-i aliyye-i Osmâniyyet tarihî. Matbaa-î Amire.
• Hoca Sadettin Efendi. (1979). Tacü’t-tevarih. (İ. Parmaksızoğlu, Haz.). Kültür Bakanlığı Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1279).
• İbn Battûta, M. (2004). İbn Battûta seyahatnamesi. Yapı Kredi Yayınları.
• İnalcık, H. (1954). Hicrî 835 târihli sûret-i defter-i sancak-i arvanid. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnalcık, H. (1959). Osmanlılarda raiyyet rüsûmu. Belleten, 23, 575-610. ww.acarindex.com/belleten/osmanlilarda-raiyyet-rusumu-1222759
• İnalcık, H. (1964). Kıbrıs’ta Türk idaresi altında nüfus. Kıbrıs ve Türkler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi. Eren Yayınları.
• İnalcık, H. (2010). Kuruluş dönemi Osmanlı sultanları. İsam Yayınları.
• İnalcık, H. (2012). Osmanlı döneminde Balkanlar tarihi üzerinde yeni araştırmalar. GAMER, 1 (1), 1-10.
• İnalcık, H. (2018). Devlet-i aliyye. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kemal Paşazâde. (1983). Tevârih-i al-i Osmân. (Ş Turan, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1511).
• Lowry, H. W. (2008). Osmanlı döneminde Balkanların şekillenmesi: 1350-1550. Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları.
• Lütfi Paşa . (2017). Asafnâme. (A. Uğur, Haz.). Büyüyenay Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1910).
• Lütfi Paşa. (2001). Tevârih-i ali Osman. (K. Atik, Haz.). Kültür Bakanlığı Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1925).
• Mehmed Neşri. (1949). Kitâb-ı cihân-nümâ. (F. R. Unat & M. A. Köymen, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1561).
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmanî. (N. Akbayar & S. A. Kahraman, Haz.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1890).
• Müneccimbaşı Ahmed Dede. (1285). Sahâifu’l-ahbâr. (Nedim Efendi, Terc.). Türk Tarih Kurumu Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1730).
• Nacak, S. (2011). 34 numaralı mühimme defteri (H.986/1578) transkripti ve değerlendirmesi (164-326 sayfalar arası) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Orhonlu, C. (1976). Osmanlı İmparatorluğu’nda aşiretlerin iskânı. Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi, 15 (1-2), 270.
• Orhonlu, C. (1971). Osmanlı Türklerinin Kıbrıs adasına yerleşmesi (1570-1580). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Oruç Bey. (1925). Tarih-i al-i Osman. Babinger Neşri.
• Paşazade, O. (2006). 9 numaralı mühimme defteri (1569-1570) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Peçevî İbrahim Efendi. (1364). Tarih-î Peçevi. Universty of Toronto, Number 890697, Toronto, 1, 411-420.
• Ramazan-zâde Nişâncı Mehmed Paşa. Tevârih-i ali Osman. Konya Yusufağa Kütüphanesi Nüshası, nr. 474, 80-82.
• Raşidüddin Fazlullah. (2014). Camiü’t-tevârîh. (E. Göksu & H. Güneş, Haz.). Bilge Kültür Sanat Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1954).
• Ruhi Çelebi. (1992). Ruhi tarihi. (Y. Yücel & H. E. Cengiz, Haz.). Belgeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1511).
• Schneider, A. M. (1952). XV. yüzyılda İstanbul’un nüfusu. Belleten, 16 (61), 35-48. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/1067/tur
• Selânikî Mustafa Efendi. (1999). Tarih-i Selânikî. (M. İpşirli, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1281).
• Selçuk, H. (2002). Rumeli’de Osmanlı iskân siyaseti 1299-1481 [Yayımlanmamış doktora tezi]. Erciyes Üniversitesi.
• Sümer, F. (2011). Tatarlar. DİA, 40, Diyanet Vakfı Yayınları, 168-170. https://islamansiklopedisi.org.tr/tatarlar
• Şentürk, M. H. (1993). Osmanlı Devletinin kuruluş devrinde Rumeli’de uyguladığı iskân siyaseti ve neticeleri. Belleten, 57 (218), 89-112 https://doi.org/10.37879/belleten.1993.89
• Şeyban, L. (2010). Mudejares sefarades Endülüslü Müslüman ve Yahudilerin Osmanlıya göçleri. İz Yayıncılık.
• Tabakoğlu, A. (2012). Türkiye iktisat tarihi. Dergah Yayınları.
• Tursun Bey. (1977). Târih-i ebu’l feth. (M. Tulum, Haz.). Baha Matbaası.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin merkez ve bahriye teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Wittek, P. (1963). Osmanlı İmparatorluğu’nda Türk aşiretlerinin rolü. (E. Kuran, Çev.). Tarih Dergisi, 13 (17-18), 257-268. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutarih/issue/9591/119687
• Yazıcızade Ali. (2017). Tevârîh-i al-i selçuk (Selçuklu Tarihi). (A. Bakır, Haz.). Çamlıca Yayınları. (Orijinal yayın tarihi 1902).
• Yinanç, M. H. (1993). Akkoyunlular. DİA, Diyanet Vakfı Yayınları, 1, 253-267. https://cdn2.islamansiklopedisi.org.tr/dosya/2/C02000794.pdf
• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi COA. A.DVN.MHM. d, nr.16, 22, 23,24, 43.
• COA. Mufassal d, nr. 121-424-828.
• COA. Mevkufat d, nr. 2551.
• COA. TT.d, nr. 240-998.
• COA. A.DVN.MHM.d, nr. 12, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayını, Ankara, 1996.
• COA. A.DVN.MHM.d, nr. 7, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara, 1998.