SUDAN’DA İNGİLİZ İŞGALİ VE GAZİ AHMET MUHTAR PAŞA’nın LAYİHALARI

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 72 - 86, 31.12.2019

Şennur Şenel

Öz

Sudan, Emevi, Abbasi, Memlük ve 1504-1821 tarihleri arasında da Func sultanlığı hâkimiyetinde bulunmuştur. 1821’de Osmanlı Devleti adına Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa Sudan’ı yönetimi altına almıştır. 1821’de başlayıp 1882’de İngiltere’nin işgaliyle sonuçlanacak sürece kadar geçen bu döneme Türk/Türkiye Dönemi denilmektedir. 19. yüzyılda sa-nayileşme ile birlikte kapitalizm ve emperyalizmin yönlendirmesiyle Afrika kıtasını da kapsayan coğrafya, emperyal güç-lerin hedefi olmuştur. Nitekim İngiltere, Uzakdoğu’daki çıkarları için önemli konumda olan Mısır’ı işgal etmiştir. Bir süre sonra da Sudan’a doğru genişleme siyaseti benimsemiştir. 1882-1899 dönemine kapsayan işgal süreci Sudan toprakla-rında siyasi, askeri, dini, birçok gelişmeyi içinde barındırır. 1881’de başlayan Mehdi Hareketi 1821’den itibaren fiilen böl-geyi idare eden Osmanlı devleti için ciddi bir mesele halini almıştır. Sudan’daki Osmanlı idaresi 1879’da Hidiv Tevfik’in Mısır’ın başına geçmesiyle sarsılmıştır. 1882’de Mısır’ın İngiltere tarafından işgali bölgeyi idare edilemez hale getirmiştir. Bu sırada Sudan’da çıkan Mehdi Hareketi başarılı olmuştur. Meselenin başında Mehdi Hareketini ciddiye almayan İngilte-re, Mehdi Hareketinin bu başarısı karşısında dikkatini Sudan’a çevirmiştir. Bu hadiseler Osmanlı yönetiminin de dikkatle takip ettiği gelişmelerdendir. Nitekim Osmanlı bürokrasisinin önemli isimlerinden Gazi Ahmet Muhtar Paşa 5 Kasım 1885’de Mısır fevkalade komiseri olarak atanmıştır. 22 Aralık 1885 tarihli görev talimatnamesinde İngiliz askerinin Mı-sır’daki varlılığının devamına neden olan Sudan sorununun halledilmesi ve asayişin temini için çalışması emredilmektedir. Bu süreçte İngilizlerin Sudan’ın iç kesimlerine doğru ilerlemelerine şahit olan Ahmet Muhtar Paşa, bölgedeki İngiliz faali-yetlerini ayrıntılı olarak anlatmıştır. Yaklaşık yirmi dört sene Mısır’da görev yapan Gazi Ahmet Muhtar Paşa, alınması ge-reken tedbirlere ilişkin Babıali’ye pek çok rapor sunmuştur. Her ne kadar Ahmet Muhtar Paşa’nın öneri ve uyarıları dikka-te alınmaya çalışılsa da İngilizlerin Sudan’ı ele geçirme noktasında kararlı politikaları Osmanlı Devleti’nin çabalarını boşa çıkarmıştır. Dolayısıyla Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın Sudan’ın işgalinin önüne geçmek için yaptığı tespitlere dayalı tavsi-yeleri de bir sonuç vermemiştir. Makale bu görevle görevlendirilen Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın görevi esnasında tespit ettiği sorunlar ve meselenin çözümüne ilişkin önerilerini ihtiva eden layihalarını konu edinmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sudan, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• Armaoğlu, F. (1999). 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Ankara: TTK Basımevi.
• Arpa, Enver. (2013). Afrika Satrancında Sudan. Ankara: Meneviş Yayınları.
• Avcı, M. (2009). Sudan. İslam Ansiklopedisi c. 37 içinde. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Aykaç, M. “Func”. Erişim tarihi: 16.12.2019, https://islamansiklopedisi.org.tr/func
• Gümüş, M. (2013). Sultan II. Abdulhamid’in Mısır Politikası. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Hasan, F. Y. (2006). Sudan Özelinde Türk-Afrika İlişkilerinin Bazı Yönleri. A. Kavas, H. Öztürk (Ed.). H. Dikici Bilgin (Çev.). Yükselen Afrika ve Türkiye, I. Uluslararası Türk- Afrika Kongresi (23 Kasım 2005), İstanbul: TASAM Yayınları.
• Karabayır, C. (2011). Sudan Ülke Raporu, Dış Ticaret Müsteşarlığı, İhracatı Geliştirme Etüd Merke-zi, Ankara.
• Karal, E. Z. (2011). Osmanlı Tarihi (İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı 1908 - 1918, Ankara.
• Kavas, A. (2009). Sudan(Tarih). İslam Ansiklopedisi, c. 37 içinde. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Koçak, M. (1999). Mehdi Hareketinden İslam Devrimine Sudan. İstanbul: Esra Yayınları.
• Kutluoğlu, M.H. (2002). Kavalalı Mehmed Ali Paşa. İslam Ansiklopedisi, c.25. İstanbul: Türkiye Di-yanet Vakfı.
• Nour, T.M. (2005). İngilizler’in Sudan’da Türk dönemine son vermesi. Yakın Dönem Türkiye Araştır-maları, Sayı: 8.
• Orhonlu, C. (1996). Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti: Habeş Eyaleti, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öz, M. (2005). Muhammed Ahmed el-Mehdi. İslam Ansiklopedisi c. 30 içinde. İstanbul: Türkiye Diya-net Vakfı.
• Özdağ, A. (2017). “Doğu Afrika’da İngiliz Emperyalizmi: İngiltere’nin Sudan’ı İşgali (1896-1898)”. OTAM, 42/Güz, s.117-147
• Seyyid, E. F. (2003). Mehdîler. İslam Ansiklopedisi, c. 28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Şam, E.A. (2001). Mısır’ın 1882’de İngilizler Tarafından İşgali ve Osmanlı Devleti’nin Takip Ettiği Si-yaset. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
• Şam, E.A. (2003). İngilizler’in Mısır’a yerleşmesi ve Gazi Ahmet Muhtar Paşa’nın raporu. Türk Dün-yası Araştırmaları, Sayı: 147.
• Uçarol, R. (1976). Gazi Ahmet Muhtar Paşa (Askeri ve Siyasi Hayatı). İstanbul: Milliyet Yayınları.
• Uçarol, R. (1996). Gazi Ahmed Muhtar Paşa. İslam Ansiklopedisi c.13. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Uçarol, R. (2015). Siyasi Tarih (1789-2014), İstanbul: Der Yayınları.
• Yılmaz, T.O. (2018). Türklerin Sudan’daki Hâkimiyet ve İdaresi. Türk Dünyası Araştırmaları, 118(233).
• Yol, F. (2016).19. Yüzyılda Sudan’da Osmanlı Yönetimi ve İngiliz İşgali. Yayınlanmamış Yüksek Li-sans Tezi. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hatay.