Sivrihisar Ulu Cami Yapı Malzeme Analizleri

Yıl 2019, Cilt: 13 - 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu Bildirileri, 36 - 55, 01.10.2019

Ali Akın Akyol

Öz

1275 yılında inşa edilmiş olan Sivrihisar Ulu Cami, Anadolu’da Selçuklu dönemi ahşap
sütunlu cami tipinin en iyi korunmuş örneklerinden birini temsil etmektedir. Yapı, Osmanlı ve
Cumhuriyet dönemlerindeki çeşitli onarım ve değişikliklerle bugüne ulaşabilmiştir. 2015 yılında,
Sivrihisar Ulu Cami restorasyonu sürdürülürken camiye ait toprak/sediman, taş/kayaç, tuğla/
kiremit, harç ve sıvalar yerinde incelenerek örneklenmiş, takiben bilimsel bir araştırma projesi
halinde incelenmiştir. Analizler, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi
Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı’nda
(MAKLAB) gerçekleştirilmiştir. Sivrihisar Ulu Cami yapı malzemelerinin (cami ahşap malzemeleri
hariç) arkeometrik yönden tanımlanması çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Arkeometrik
incelemeler kapsamında örneklere fiziksel, kimyasal ve petrografik analizler uygulanmıştır.
Taş,tuğla ve kiremit örneklerin dayanımlarının belirlenmesi için temel fiziksel testler
(birim hacim ağırlığı, su emme kapasitesi, gözeneklilik ve kayaç sertliği testleri) uygulanmıştır.
Taş ve tuğla örnekler yüksek değerlerde toplam tuz içeriğe sahiptirler. Taş ve tuğla örneklerin
yüksek miktarlarda karbonat, düşük miktarlarda fosfat, sülfat ve klorür türlerinde tuzlanmalar
içerdiği belirlenmiştir. Petrografik analizler, yapıda yoğunlukla kireçtaşları ve yanında monzonit
ve devşirme mermer türü taşların/kayaçların kullanıldığını göstermiştir. Yapısal taşlar fiziksel,
petrografik ve kayaç kökenlerine göre değişen dayanım özelliklerine sahiptirler. Tuğla ve
kireçtaşlarında bulunan yüksek orandaki tuzlanmanın kaynağını çevresel etkilerle toprak
rezervuardan kapiler etki ile taşların bünyesine ve yüzeylerine taşınan çeşitli türde tuzlar
oluşturmaktadır. Agrega/bağlayıcı kompozisyonu açısından değerlendirilen harç ve sıvalar
oldukça farklı agrega/bağlayıcı içeriklere sahiptirler. Harç ve sıvaların agrega içeriğini yakın çevre
akarsu yatağına ait iri ve yuvarlanmış yapıda, yerel kayaç formasyonunu yansıtan agregalardır. 

Anahtar Kelimeler

Sivrihisar Ulu Cami, Arkeometri, Restorasyon, Yapı Malzemeleri, XRF

Building Material Analyses of Sivrihisar Great Mosque

Öz

Sivrihisar Great Mosque which was built in 1275, is one of the well preserved Seljuks Period wooden columned mosque in Anatolia. Mosque has repaired and partly renewed since Ottomans. During the restoration of the Sivrihisar Ulu Mosque in 2015, the soil/ sediment, stone/rock,
brick/tile, mortar and plasters belonging to the mosque were examined in situ and studied in a
scientific research project. Analyzes were carried out in the Materials Research and Conservation
Laboratory (MAKLAB) of the Department of Cultural Properties Conservation and Restoration,
Faculty of Fine Arts, Ankara Hacı bayram Veli University. This study aimed the characterizations
of the building materials (except mosque wooden materials) archaeometricaly. In the scope of archaeometric investigations, physical, chemical and petrographic analyzes were conducted on the
samples.
Basic physical tests (unit volume weight, water absorption capacity, porosity and rock
hardness tests) were applied to determine the strength of stone, brick and tile specimens. Stone
and brick samples had a high total salt content. Stone and brick samples were found to contain
high amounts of carbonate, low amounts of salts in phosphate, sulfate and chloride species. Petrographic analysis showed that the type of the structural rocks, limestones beside monzonite and
reused marbles were used in the walls of buildings. Constructive stones have different properties depending their different locations with petrographic and physical features. The origin of the
high soluble salt content of bricks and limestones were the soil reservoir where transferred to the
surface of the stones by capillary reaction. Aggregate/binder composition evaluated with the mortars and plasters were quite different. Of mortars and plasters were coarse and rounded aggregate
content of the nearby river bed and rounded structure, reflecting the local rock formations.

Anahtar Kelimeler

Sivrihisar Great Mosque, Archaeometry, Restoration, Building Materials, XRF

Kaynakça

• Akyol, A.A., Kadıoğlu, Y.K., 2010, “Sivrihisar Ulu Cami Arkeometrik Çalışmaları”, XII. Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu, 15-17 Ekim 2008, Çanakkale, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları No: 98, İzmir, s. 229-239.
• Altınsapan, E., Parla C., 2004, Eskişehir Selçuklu ve Osmanlı Yapıları 1, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir.
• Aslanapa, O., 1984, Türk Sanatı I-II, Başlangıcından Beylikler Devri Sonuna Kadar, Ankara.
• Black, C. A., Evans, D. D., Ensminger, L. E., White, J. L., Clark, F. E., 1965, Methods of Soil Analysis No. 9 in the Series Agronomy, American Society of Agronomy, Inc., Madison, Wisconsin, USA.
• Brady, N.C., Weil, R.R., 2004, Elements of the Nature and Properties of Soils, 2nd ed., Pearson and Prentice Hall, New Jersey, 96.
• Boynton, R.S., 1980, Chemistry and Technology of Lime and Limestone, 2nd ed, John Wiley & Sons, Inc., New York, 578 p.
• Dursun, H., Dizdar, M.Y., Kırıştıoğlu, Ş., Özcan, İ., Hamurkar, Y., 2008, Toprak ve Arazi Sınıflaması Standartları Teknik Talimatı ve İlgili Mevzuat, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara, s. 70.
• Feigl, F., 1966, Spot Test in Organic Analysis, Elsevier Publication Company, Amsterdam.
• Kerr, P.F., 1977, Optical Mineralogy, McGraw-Hill Co. First Ed’n., New York. Means, R.E., Parcher, J.V.,1963, Physical Properties of Soils, Charles E. Merrill Publishing Co., Columbus, Ohio, USA. SİVRİHİSAR ULU CAMİ YAPI MALZEME ANALİZLERİ - ALİ AKIN AKYOL 47
• Otto-Dorn, K., 1967, “Die Ulu Dschami In Sivrihisar”, Anadolu (Anatolia), IX, Ankara, s. 161-168.
• Özışık, G., 2000, Yapı Mühendisliğinde Tuğla Elemanlar ve Yapı Sistemleri, Birsen Yayınevi, İstanbul.
• RILEM, 1980, Research and Testing, Materials and Construction 13, Chapman and Hall, Paris, p. 73.
• Rapp, G., 2002, Archaeomineralogy, Springer-Verlag, Berlin.
• Shackley, M.S. (Ed.), 2011, X-Ray Fluorescence Spectrometry (XRF) in Geoarchaeology, DOI 10.1007/978-1-4419-6886-9-2, Springer Publication.
• TSE / Türk Standartları Enstitüsü, 2007, Agregaların Geometrik Özellikleri İçin Deneyler, Bölüm 1: Tane Büyüklüğü Dağılımı Tayini - Eleme Metodu. (TS 3530 EN 933-1/ Nisan 1999 / Şubat 2007). Ankara.
• Wentworth, C.K., 1922, A Scale of Grade and Class Terms for Clastic Sediments, Journal of Geology, Vol. 30, p. 377-392.
• Web: Anadolu Selçuklu Envanteri, Erişim Tarihi: 30.12.2015,
• http://www.anadoluselcuklumimarisi.com/fisdetay.asp?id=224