ULUSLARARASI HUKUK ÇERÇEVESİNDE KÖYLÜ VE KIRSAL ALANDA ÇALIŞAN DİĞER KİŞİLERİN TOHUM HAKKI

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 871 - 903, 27.12.2022

Eymir Albal

https://doi.org/10.54704/akdhfd.1169998

Öz

2018 yılında Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu, BM Köylülerin ve Kırsalda Çalışan Diğer Kişilerin Hakları Bildirgesi'ni kabul etmiştir. Söz konusu bildirgede, köylü ve kırsal alanda çalışan diğer kişilerin var olan medeni, siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel hakları teyit edilmiş ve grubun özel koşulları göz önüne alınarak kırsal alanda yaşanan yapısal sorunlar çerçevesinde bu haklar tanınmıştır. Ek olarak, üç yeni hak Bildirge çerçevesinde kabul edilmiştir. Bunlar; 15. maddede gıda hakkı ile birlikte düzenlenen gıda egemenliği hakkı, 17. maddede düzenlenen toprak (arazi) hakkı ve 19. maddede düzenlenen tohum hakkıdır.
Bildirge’nin hazırlık çalışmaları tartışma sürecinde, çoğu devlet, fikri sınai mülkiyete ilişkin uluslararası düzenlemeler ile böyle bir hakkın çatışma doğurabileceğini işaret etmiştir. Konunun bir insan hakları belgesinde tartışılması yerine daha uygun değerlendirmelerde bulunabilecek WIPO ya da FAO gibi BM ihtisas organları bünyesinde tartışılmasının daha uygun olacağı ifade edilmiştir. Olası bir çatışmayı engellemek için Gıda ve Tarım için Bitki Genetik Kaynaklarına İlişkin Uluslararası Antlaşma’nın ilgili hükmünün doğrudan bildirgeye alınması teklif edilmiştir. Bununla birlikte, tohum hakkı, Bildirge’nin 19. maddesinde detaylı şekilde düzenlenmiş; köylüler ve kırsal alanlarda çalışan kişilerin, gıda ve tarım için bitki genetik kaynaklarıyla ilgili geleneksel bilginin korunması hakkı, gıda ve tarım için bitki genetik kaynaklarının kullanımından doğan faydaların paylaşımına hakkaniyete uygun katılım hakkı; gıda ve tarım için bitki genetik kaynaklarının korunması ve sürdürülebilir kullanımıyla ilgili konularda karar verme sürecine katılma hakkı; tarladan (hasattan) ayrılan tohumları üretme ve çoğaltma malzemelerini saklama, kullanma, mübadele etme ve satma haklarının olduğu kayıt altına alınmıştır.
Bu çerçevede çalışmada öncelikle Köylülerin ve Kırsalda Çalışan Diğer Kişilerin Hakları Bildirgesi’nin hazırlık çalışmalarına değinilerek, Bildirge’ye yönelen temel eleştiriler tartışılacaktır. Ardından, tohum meselesi, uluslararası fikri mülkiyet hukuku çerçevesinde ele alınarak, ilgili düzenlemelerden bahsedilecektir. Bildirge’nin hazırlık çalışmalarında ileri sürülen temel itirazlar analiz edilerek, böyle bir hakkının uluslararası hukuktaki ilgili düzenlemeler bakımından değerlenirilmesi yapılacaktır. Sonuç bölümünde ise tohum hakkının kabulünün dünyadaki gıda sistemi ve köylü hakları bakımından ne ifade ettiği üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

tohum hakkı, gıda hakkı, köylü hakları, fikri mülkiyet.

Kaynakça

• Akar, Sevda. Küreselden Yerele Kamusal Mallar. Bursa: Dora, 2020.
• Anaya, S James, Rodríguez-Piñero, Luis: “The UNDRIP’s Relationship to Existing International Law”, Ch.2 The Making of the UNDRIP, ed. Jesie Hohmann, Marc Weller, The UN Declaration on The Rights Of Indigenous Peoples – A Commentary, Erişim Tarihi: Ağustos 15, 2022, https://opil.ouplaw.com/view/10.1093/law/9780199673223.001.0001/law-9780199673223-chapter-3
• Bass, Katie. “The Battle over Plant Genetic Resources: Interpreting the International Treaty for Plant Genetic Resources”, Chicago Journal of International Law, C.6, S.1, (2015):151-184.
• Chang, Ha-Joon. Kicking Away the Ladder, Londra: Anthem Press, 2002.
• Claeys, Priscilla,Edelman, Marc. “The United Nations Declaration on the rights of peasants and other people working in rural areas”, The Journal of Peasant Studies, C.47, S.1., (2020): 1-68.
• Claeys, Priscilla. Human Rights and the Food Sovereignty Movement, Abingdon: Routledge, 2015.
• Çoban, Aykut. Ekolojik İhtilaflar ve Kapitalizm. Ankara: İmge, 2018.
• Cristiani, Eloisa, Strambi, Giuliana. Farming Models And Peasants’ Rights, The United Nations' Declaration on Peasants' Rights, ed.Mariagrazia Alabrese, Adriana Bessa, Margherita Brunori, Pier Filippo Giuggioli, Londra: Routledge, 2022, 177-187.
• Cutler, A. Claire. Gramsci, Law, and the Culture of Global Capitalism, Critical Review of International Social and Political Philosophy, C.8, S. 4, (2005): 527–542.
• Giritli, İsmet, Bilgen, Pertev, Akgüner, Tayfun ve Berk, Kahraman. İdare Hukuku, İstanbul:Der Yayınları,2012.
• Gradoni, Lorenzo, Pasquet, Luca. “Voice under Domination: Notes on the Making and Significance of the United Nations Declaration on the Rights of Peasants”, EJIL, C.33, (2022): 39–63.
• Harvey, David. Yeni Emperyalizm, çev. Hür Güldü, İstanbul:Everest, 2004.
• Haugen, Hans Morten. “The UN Declaration on Peasants' Rights (UNDROP): Is Article 19 on seed rights adequately balancing intellectual property rights and the right to food?” The Journal of World Intellectual Property, C. 23, S.3-4, (2020): 288-309.
• Haugen, Hans Morten. The Right to Food and the TRIPS Agreement, Leiden: Martinus Nijhoff, 2007.
• Heri, Corina. “Justifying New Rights: Affectedness, Vulnerability, and the Rights of Peasants”, German Law Journal, C.21, (2020): 702–720.
• Heri, Corina. “The Human Right to Land, for Peasants and for All: Tracing the Social Function of Property to 1948”, Human Rights Law Review, C.20, (2020): 433–452. Hobsbawm, Eric. Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991. çev. Yavuz Alogan, İstanbul: Sarmal, 1996.
• Hohmann, Jessie, Weller, Marc Introduction, ed. Jessie Hohmann, Marc Weller, The UN Declaration on The Rights Of Indigenous Peoples – A Commentary, Erişim Tarihi: Ağustos 15, 2022, https://opil.ouplaw.com/view/10.1093/law/9780199673223.001.0001/law-9780199673223-chapter-21
• Holt-Gimenez, Eric. A Foodıe's Guıde To Capıtalısm, Monthly Review Press, Food FirstBooks,2017.
• Hughes, Carys. “Action Between the Legal and the Illegal: A-Legality as a Political–Legal Strategy”, Social & Legal Studies, C: 28, S. 4, (2018): 470-492. İslamoğlu, Huricihan. Dünya Tarihi ve Siyaset. İstanbul: İletişim, 2021.
• Karahanoğulları, Onur. Paşukanis ve Sönümlenmeci Hukuk Kuramı, https://www.hukukpolitik.com.tr/2016/11/02/pasukanis-sonumlenmeci-hukuk-kurami/ Erişim Tarihi: Ağustos 30, 2022.
• Keyder, Çağlar,Yenal, Zafer. Bildiğimiz Tarımın Sonu – Küresel İktidar ve Köylülük, İstanbul: İletişim, 3.bs., 2015.
• Köymen, Oya. Kapitalizm ve Köylülük, İstanbul: Yordam, 2008.
• Laurence R. Helfer, Graeme W. Austin, Human Rights and Intellectual Property: Mapping the Global Interface, New York:Cambridge University Press, 2011.
• Locke, John. Hükümet Üstüne İkinci Tez, çev.Aysel Doğan, İlya İzmir Yayınevi,2000.
• Lokhandwala, Zainab. “Peasants’ Rights as New Human Rights: Promises and Concerns for Agrobiodiversity Conservation”, Asian Journal of International Law, (2022): 1–16.
• Lowder, Sarah K., Sánchez Marco V. ve Bertini, Raffaele. “Which farms feed the world and has farmland become more concentrated?”, World Development, C.142, (2021): 1-18.
• Marx, Karl. Yahudi Sorunu, çev. Sol Yayınları Yayın Kurulu, Ankara: Sol, 1997.
• Mattei, Ugo, Capra, Fritjof, Hukukun Ekolojisi. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2017.
• McGuire, Shawn, Sperling, Louise. “Seed systems smallholder farmers use”, Food Security, C. 8, (2016): 179–195.
• Montenegro De Wit, Maywa. “Stealing into the Wild: Conservation Science, Plant Breeding and the Makings of New Seed Enclosures”, Journal of Peasant Studies, C.44, S.1, (2017): 169-212.
• More, Thomas. Ütopya, Ankara:Kaynak,2000.
• Moyn, Samuel. Not Enough Human Rights in an Unequal World, Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press, 2018.
• Mutioğlu Özkesen, Melek. Toprakları Kapatmak. İstanbul:İletişim, 2022.
• Narula, Smita. “Peasants’ Rıghts And Food Systems Governance”, The United Nations' Declaration on Peasants' Rights, ed.Mariagrazia Alabrese, Adriana Bessa, Margherita Brunori, Pier Filippo Giuggioli, Londra: Routledge, (2022): 151-164.
• Nizam, Derya, Yenal, Zafer. “Seed politics in Turkey: the awakening of a landrace wheat and its prospects”, The Journal of Peasant Studies, C.47, S.4, (2020):741-766.
• Peschard, Karine. “Seed wars and farmers’ rights: comparative perspectives from Brazil and India”, The Journal of Peasant Studies, C.44, S.1, (2016): 1-25.
• Radkau, Joachim. Doğa ve İktidar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2.bs., 2020.
• Ricciardi, Vincent, Ramankutty, Navin, Mehrabi, Zia, Jarvis Larissa, ve Chookolingoa, Brenton. ”How much of our world’s food do smallholders produce?”, Global Food Security, C. 17, (2018): 64–72.
• Şimşek, Galip Engin. Uluslararası Hukukta Doğal Hayatın Korunması. İstanbul: Beta, 2016.
• Thompson, E.P..Avam ve Görenek, çev.Uygur Kocabaşoğlu, İstanbul: İletişim,2006.
• van der Ploeg, Jan Douwe. The New Peasantries, Londra: Earthscan, 2008.
• Weber, Eugen. Köylülerden Fransızlara, çev. Çağdaş Sümer, Ankara: Heretik, 2017.
• Weber, Max. Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Ankara: Ayraç,1999.