IS BARRIER-FREE JUSTICE POSSIBLE FOR WOMEN WITH DISABILITIES?: A REVIEW WITHIN THE FRAMEWORK OF THE RIGHT TO ACCESS TO JUSTICE

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 1, 85 - 115, 01.07.2024

A. Aslı Şimşek Öner

https://doi.org/10.54704/akdhfd.1463542

Öz

Today, pursuant to the social justice agenda, access to justice notion is broadly include the identification of barriers for disadvantaged groups in society seeking for an appropriate legal remedy. The Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD), which regulates access to justice as an independent human right, leaves the understanding of disability approach that prevents persons with disabilities from exercising their will and choices, denies access to justice and procedural safeguards on an equal basis with others. Instead, it is suggested that Article 13 of the CRPD on the right to access to justice be considered alongside Article 12 of the Convention on the right to equal recognition before the law. The Convention also guarantees the right to access to justice for women with disabilities from a rights-based disability and gender perspective. Since the right to access to justice is not individually regulated in any convention other than the CRPD, it is inferred by other human rights mechanisms through interpretation from rights such as the right to a fair trial, the right to information, equality before the law. For example, the CEDAW Committee addressed women’s access to justice in its General Recommendation No. 33 in 2015. Here, the CEDAW sets out international human rights standards regarding the access to justice of women with disabilities within the framework of equal recognition before the law and freedom to seek rights, as well as the CRPD. The legal and social barriers to access to justice for women with disabilities should be revealed according to the disability approach of the CRPD. It is suggested that these barriers should be analyzed in three dimensions. These are the obstacles encountered in the process of access to justice, cultural stereotypes, and discrimination that cause violations of human rights of women with disabilities.

Anahtar Kelimeler

Women with disabilities, right to access to justice, Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, obligations of the state

ENGELLİ KADINLAR İÇİN ENGELSİZ ADALET MÜMKÜN MÜ?: ADALETE ERİŞİM HAKKI ÇERÇEVESİNDE BİR İNCELEME

Öz

Günümüzde adalete adalete erişim kavramı, sosyal adalet gündemine uygun olarak, adalete uygun bir hukuki çare arayışındaki farklı dezavantajlara sahip toplumsal kesimler için adalete erişim önündeki engellerin tespitini de içerecek şekilde geniş anlamda ele alınmaktadır. Adalete erişimi bağımsız bir insan hakkı olarak düzenleyen Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme’de (EHİS) engellileri irade ve tercihlerini kullanmaktan alıkoyan ve engellilerin diğerleriyle eşit şekilde adalete ve usuli güvencelere erişimlerinin engellenmesine yol açan engellilik anlayışı terk edilmiştir. Bunun yerine EHİS’in adalete erişim hakkını düzenleyen 13. maddesinin, Sözleşme’nin yasa önünde eşit tanınma hakkını düzenleyen 12. maddesiyle birlikte ele alınması önerilmektedir. Gerçekten de EHİS adalete erişimi bağımsız bir hak olarak düzenlemektedir. Bunun yanı sıra hak temelli engellilik ve toplumsal cinsiyet bakış açısıyla engelli kadınların adalete erişim hakkını güvence altına almaktadır. Öte yandan adalete erişim hakkı, EHİS dışında herhangi bir sözleşmede münferiden düzenlenmemiş olduğundan, diğer insan hakları denetim mekanizmaları tarafından ilgili sözleşmede düzenlenen adil yargılanma hakkı, bilgi edinme hakkı, yasa önünde eşitlik gibi haklardan ve onların unsurlarından yorum yoluyla çıkarsanmaktadır. Örneğin CEDAW Komitesi, 2015 tarihli 33 No.lu Genel Tavsiye Kararı’nda kadınların adalete erişimini ele almıştır. Bu çerçevede hukuk önünde eşit tanınma ve hak arama özgürlüğü çerçevesinde engelli kadınların adalete erişim hakkına ilişkin uluslararası insan hakları standartlarını EHİS’in yanı sıra Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi (CEDAW) ortaya koymaktadır. Bu noktada EHİS’in engelliliğe yaklaşımı bağlamında engelli kadınların adalete erişiminin önündeki hukuki ve toplumsal engeller açığa çıkarılmalıdır. Hukuki ve toplumsal engellerin ise üç boyutta incelenmesi önerilmektedir. Bunlar, adalete erişim sürecinde karşılaşılan engeller, engellilik ve toplumsal cinsiyet kesişiminde hukuku etkileyen kültürel normlar nedeniyle engelli kadınların maruz kaldıkları klişeler ve ayırımcılıktır. Son olarak insan hakları ihlali anlamına gelen bu engeller karşısında devletin yükümlülükleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Engelli kadınlar, adalete erişim hakkı, Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, devletin yükümlülükleri

Kaynakça

• Ak, İdil Seda, Tanay Aksaç, Gizem ve Şenyurt Akdağ, Arzu, Türkiye’de Engelli Kadına Yönelik Şiddet Raporu 2013-2014. Ankara: Engelli Kadın Derneği, 2014, Erişim Tarihi: Şubat 13 2024. https:// www.enkad.org/wp-content/uploads/2022/12/TURKIYEDE-ENGELLI-KADINAYONEL- I%CC%87K-S%CC%A7I%CC%87DDET-RAPORU-2013-2014.pdf.
• Al-Nashif, Nada. Annual Full-day Discussion on the Human Rights of Women. Human Rights Council 47th Session. 5 Temmuz 2020, Erişim Tarihi: Şubat 17, 2024. https://www.ohchr. org/en/statements/2021/07/panel-1-violence-against-women-and-girls-disabilities.
• Alver, Damla, Şimşek, Emre, Koçakgöl, Muhammet ve Karacan, Olcay vd. Kız Çocuklarının Adalete ve Adli Yardım Hizmetlerine Erişim Rehberi, Türkiye’de Kadınların Adalete Erişiminin Desteklenmesi Projesi. Ankara: Uçan Süpürge Vakfı, 2022, Erişim Tarihi: Şubat 14, 2023. https://ucansupurge.org.tr/kiz-cocuklarinin-adalete-ve-adliyardim- hizmetlerine-erisim-rehberi/.
• Bedner, Adriaan ve A.C. Vel, Jacqueline. “An Analytical Framework for Empirical Research on Access to Justice.”, Law, Social Justice & Global Development Journal (LGD), S. 1 (2010): 2-29.
• BM CEDAW Komitesi, Engelli Kadınlara İlişkin 18 No.lu Genel Tavsiye Kararı, A/46/38, 10. Oturum, 1991.
• BM CEDAW Komitesi, Kadınların Adalete Erişimine İlişkin 33 No.lu Genel Tavsiye Kararı, CEDAW/C/GC/33, 2015.
• BM CEDAW Komitesi, R.P.B./Filipinler, Başvuru No. 34/2011, CEDAW/C/57/D/34/2011, 2014.
• BM EHİK, Engelli Kadınlar ve Kız Çocukları Üzerine Genel Yorum No. 3, CRPD/C/ GC/3, 2016.
• BM EHİK, Sonuç Gözlemleri: Avusturya, UN Doc CRPD/C/AUT/CO/1, 2013.
• BM EHİK, Sonuç Gözlemleri: Azerbaycan, UN Doc CRPD/C/AZE/CO/1, 2014.
• BM EHİK, Sonuç Gözlemleri: Meksika, UN Doc CRPD/C/MEX/CO/1, 2014.
• BM EHİK, Yasa Önünde Eşit Tanınmaya İlişkin Genel Yorum No. 1, CRPD/C/GC/1, 2014.
• BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, International Principles and Guidelines on Access to Justice for Persons with Disabilities, Cenevre: 2020.
• BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, Mental Health and Human Rights: Report of the United Nations High Commissioner for Human Rights, A/HRC/34/32, 2017.
• BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme’nin 5. maddesine İlişkin Eşitlik ve Ayrımcılık Yapılmaması Raporu, A/HRC/34/26, 2016.
• BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, Thematic Study on the Issue of Violence Against Women and Girls and Disability, A/HRC/20/5, 2012.
• BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, “Report by Special Rapporteur on Violence against Women, its Causes and Consequences Rashida Manjoo”, A/67/227, 2012, Erişim Tarihi: Mart 14, 2024, https://www.ohchr.org/sites/default/files/Documents/Issues/ Women/A.67.227.pdf.
• Bond, Johanna E. “International Intersectionality: A Theoretical and Pragmatic Exploration of Women’s International Human Rights Violations.”, Emory Law Journal 52, S. 71 (2003): 71-186.
• Council of Europe, Guaranteeing Equal Access of Women to Justice, Gender Equality Strategy, 2015.
• Cusack, Simone. “Building Momentum Towards Change: How the UN’s Response to Stereotyping is Evolving.”, içinde Stereotypes and Human Rights Law, Editör, Eva Brems, Alexandra Timmer. Intersentia: 2016: 11-39.
• Çağlar, Selda. “Engellilerin Erişebilirlik Hakkı ve Türkiye’de Erişebilirlikleri.”, AÜHFD 61, S. 2 (2012): 541-598.
• Çağlar, Selda. “Engelli Hakları Sözleşmesi’nde Ayrımcılık Yasağı ve Türkiye’nin Uyum Sorunu”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, S. 96 (2011): 149-178.
• Erkem, Nalan. Psikososyal Engelli Bireylerin Adalete Erişimi, İstanbul: Ruh Sağlığında İnsan Hakları Girişimi Derneği, 2015.
• Favalli, Silvia. “The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities in the Case Law of the European Court of Human Rights and in the Council of Europe Disability Strategy 2017-2023: ‘from Zero to Hero’.”, Human Rights Law Review, S. 18 (2018): 517-538.
• Friedman, Carli ve Owen, Aleksa L. “Defining Disability: Understandings of and Attitudes Towards Ableism and Disability.”, Disability Studies Quarterly 37, S. 1 (2017), Erişim Tarihi: Mart 23 2024, https://production.ojs.dsq-sds.org/index.php/dsq/article/ view/5061/4545.
• Gül, İdil Işıl ve Karan, Ulaş. Ayrımcılık Yasağı: Kavram, Hukuk, İzleme ve Belgeleme, Editör, Burcu Yeşiladalı, Gökçeçiçek Ayata. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Gül, İdil Işıl. Yargı Organlarının Faaliyetleri Perspektifinden Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme. Ankara: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, 2012.
• Güneş, Ayşe. “Kesişimsellik Yaklaşımı Bağlamında Kadına Yönelik Toplumsal Cinsiyete Dayalı Şiddete İlişkin CEDAW Komitesi Genel Tavsiye 35 Sayılı Kararı’nın Analizi.”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 29, S. 3 (2021): 1739-1771.
• Hatipoğlu Aydın, Duygu. “Kadınların Adalete Erişimi.”, Ankara Barosu Dergisi, S. 4 (2015): 79-107.
• Izutsu, Takashi, Tsutsumi, Atsuro, Hashimoto, Jin ve Yamada, Yuhei. “Human Rights Aspects of Persons with Mental Health Conditions or Psychosocial Disabilities.”, içinde Innovations in Global Mental Health, Editör, Samuel O. Okpaku, İsviçre: Springer, 2021: 1343-1363.
• Kalem Berk, Seda. Türkiye’de Adalete Erişim: Göstergeler ve Öneriler. İstanbul: TESEV Yayınları, 2012.
• Lawson, Anna. “Disability, Degradation and Dignity: The Role of Article 3 of the European Conventıon on Human Rights.”, Northern Ireland Legal Quarterly 56, S. 4 (2005): 462-491.
• Macdonald, Roderick A. “Access to Justice in 2003 Scope, Scale, Ambitions (Foundation Paper Executive Summary).”, Symposium on Access to Justice. Kanada: 2003: 2-7.
• Marden, Orison S. “Equal Access to Justice: The Challenge and the Opportunity.”, Washington and Lee Law Review 19, S. 2 (1962): 153-164.
• Maybek, Dicle. Şiddet Gören Kadına Açılan Kapı: Sığınmaevi ve Sonrasındaki Yaşam Stratejileri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2016.
• Orchard, Maria. “Makul Düzenlemelerin Ötesinde: Aile İçi Şiddet Bağlamında Engelli Kadınlar için “Adalete Erişim” Çerçevesinin Tasarlanması.”, içinde Uluslararası Engelli Hakları Konferansı: Engellilerin Adalete Erişimi, İstanbul: Eşit Hakları İçin İzleme Derneği, 2018, 113-125.
• Oriti, Chiara. Accepting the Challenge-Women with Disabilities: For a Life Free of Violence - An Inclusive and Cross-cutting Perspective. Montevideo: UN WOMEN, 2021. Perlin, Michael L. ve Lynch, Alison J. Sexuality, Disability, and the Law: Beyond the Last Frontier?. Palgrave-Macmillan, 2016.
• Perlin, Michael. “‘My Sense of Humanity Has Gone Down the Drain’: Stereotypes, Stigma and Sanism.”, içinde Stereotypes and Human Rights Law, Editör, Eva Brems, Alexandra Timmer, Intersentia, 2016: 95-119.
• Rabheru, Kiran ve Gillis, Margaret. “Navigating the Perfect Storm of Ageism, Mentalism, and Ableism: a Prevention Model.”, The American Journal of Geriatric Psychiatry 29, S. 10 (2021): 1058-1061.
• Sezer, Osman. “Engelliler ve Ceza Hukuku.”, Yarasa Hukuk Elektronik Dergi, S. 1 (Temmuz 2022), Erişim Tarihi: Şubat 20, 2024. https://gorevhukuk.org.tr/node/10.
• Sezer, Osman. “5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 122. Maddesindeki Son Düzenlemeler Bağlamında Engellilik Nedeniyle Yapılan Ayrımcılığa Yönelik Değerlendirmelerimiz.”, Ankara Barosu Dergisi, S. 3 (2016): 533-544.
• Şenyurt Akdağ, Arzu, Tanay Aksaç, Gizem, Temur Şimşekcan, Nurcihan ve Kara, Özlem. Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Engelli Kadın El Kitabı, Ankara: Engelli Kadın Derneği, 2016. Erişim Tarihi: Şubat 4, 2024. https://www.enkad.org/wp-content/uploads/ 2022/12/ToplumsalCinsiyetEngelliKadin.pdf.
• Şimşek, A. Aslı. “Engelli Bireylerin Bilgi Edinme Hakkı: Birleşmiş Milletler Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme’nin Yaklaşımı Bağlamında Bir Değerlendirme.”, YÜHFD 18, S. 1 (2021): 409-444.
• Uygur, Gülriz ve Özdemir, Nadire. Adalete Erişimde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Haritalama ve İzleme Çalışması. Ankara: CEİD Yayınları, 2021.
• Vickrey, William C., Dunn, Joseph L. ve Kelso, J. Clark. “Access to Justice: A Broader Perspective”, Loyola of Los Angeles Law Review 42, S. 4 (2009): 1147-1191.
• WHO ve World Organization of Family Doctors. Integrating Mental Health into Primary Care: A Global Perspective. 2008. Erişim Tarihi Mart 3, 2024. https://www.who.int/ publications/i/item/9789241563680.
• Women Watch. “Women with Disabilities.” Erişim Tarihi: mart 14, 2024. https://www. un.org/womenwatch/enable/.