II. Abdülhamid’in Tanzimat Dönemi Maarif Nazırı Münif Paşa’nın Siyaset Tasavvuru

Yıl 2022, , 65 - 75, 30.06.2022

Sadettin Gürman

https://doi.org/10.51121/akif.2022.16

Öz

Münif Paşa (1830-1910) Tanzimat devrinin siyasî ve kültürel konjonktüründe yetişen Osmanlı Devleti’nin modernleşmesi ve batılılaşması süreçlerinde siyasal, kültürel ve eğitimsel etkinliklerde, kritik görevler alan entelektüel bir isim olarak karşımıza çıkar. O, batının hızlı tekâmülü karşısında gerileyen Osmanlı Devleti’nin yüzleşme ve hesaplaşma sürecinde gerçekçi tavrı, dirâyetli duruşu, teknik önerileri ve raporlarıyla siyaset, eğitim ve düşünce dünyamızda mühim bir yer işgal eder. Münif Paşa doğu-batı karşılaşmasında içe dönüp yüzleşmemizi en rasyonel bir biçimde izleyebildiğimiz şahsiyetlerden biridir. Kendisi Sultan II. Abdülhamid Han tarafından zor zamanlarda üst seviye görevlere atanmıştır. Bu görevlerden biri olan Maârif Nâzırlığı vazifesinden olsa gerek daha çok eğitimci kişiliği ile tanınan Münif Paşa, içinde bulunduğu çalkantılı dönemin siyasî sorunları hakkında da imâl-i fikirde bulunmuştur. Ancak bu siyasî yönünün daha ziyade geri planda kaldığı görülmektedir. Oysa o, maarifi sadece okur yazarlık faaliyeti olarak görmemiş insan yetiştirmenin de ötesinde hedeflere namzet telakkî etmiştir. Münif Paşa’ya göre maârif terakkînin anahtarı, milletçe terakkî kurtuluşun reçetesidir. Bu doğrultuda ilk sıraya pozitif bilgiyi koyarak eğitimi yaygınlaştırmayı, bilgi edinmeyi ve bilinç kazanmayı amaçlamış böylece milletçe terakkîyi gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Bu yöndeki gayretleri ilk cemiyet çalışmaları, ilk mecmua çalışmaları ve ilk felsefi çeviriler gibi öncü çalışmalarla bezelidir. İlim ve fikir dünyasına ait izleri ve sosyal hayata yansımalarını matbuatında, çevirilerinde ve hatıratında bulmak mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Münif Paşa, Osmanlı Devleti, Tanzimat Devri, Batılılaşma, Siyaset

Kaynakça

• Akarlı, Engin Deniz. Belgelerle Tanzimat: Osmanlı Sadrazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Vasiyetnameleri. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1978.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları, 2006.
• Budak, Ali. Batılılaşma Sürecinde Çok Yönlü Bir Osmanlı Aydını: Münif Paşa. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 2002.
• Ceyhan, Adem. “Eski Bir Üsküdar Sakini: Maârif Nâzırı Münif Paşa’nın İki Manzum Eseri”. 1. Üsküdar Sempozyumu. ed. Zekeriya Kurşun vd. 2/435-456. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004.
• Çetinsaya, Gökhan. “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Cumhuriyete Devreden Düşünce Mirası Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi. ed. Tanıl Bora - Murat Gültekingil. 1/54-71. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Doğan, Gökhan. Münif Paşa’nın İlm-i Tedbir-i Memleket’inin Türk İktisat Tarihindeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yükseklisans Tezi, 2013.
• Doğan, İsmail. “Münif Mehmed Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/9-12. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Doğan, İsmail. “Siyasal Tutum Geliştirmede İki Tanzimat Aydını: Münif Paşa ve Ali Suavi”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 3/4 (1989), 200-207.
• Duran, Recep. “Mehmet Tâhir Münîf Paşa, Hayatı, Felsefesi”. Erdem İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 2/6 (1986), 801-850.
• Işıl, Yeşim. Bir Aydınlanma Hareketi Olarak Mecmua-i Fünun. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yükseklisans Tezi, 1986.
• İnal, İbnülemin Mahmut Kemal. Son Asır Türk Şairleri. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1969.
• İnceoğlu, F. Samime. “Tanzimat’ta Bir Düşünür ve Bürokrat: Münif Paşa ve İktisat Tasavvuru”. Divan İlmi Araştırmalar Dergisi 19 (2005), 231-264.
• Kaplan, Mehmet vd. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi I. 1839-1865. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1988.
• Kutluer, İlhan. “Felsefi Düşüncede Batılılaşma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/152-158. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Münif Paşa. İlm-i Servet. thk. Mahmud Esad. İstanbul, 1302.
• Münif Paşa. Telhis-i Hikmet-i Hukuk. İstanbul: Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası, 1301.
• Özgül, M. Kayahan. XIX. Asrın Benzersiz Bir Politekniği: Münif Paşa. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Yılmaz, Murat. “Sunuş”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Liberalizm. ed. Tanıl Bora - Murat Gültekingil. 7/13-22. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.