İstinbât ve Dolaylı Anlamın Tefsir ve Meallere Etkisi: Tefes̱ Kelimesi Örneğinde Bir İnceleme

Yıl 2021, Cilt: 51 Sayı: 1, 31 - 58, 30.06.2021

Abdullah Karaca

https://doi.org/10.51121/akif.2021.14

Öz

İstinbât ve dolaylı anlam Kur’an’ın farklı anlaşılması ve yorumlanmasına etki edebilecek iki faktördür. Bazen tefsir ilminin ve Kur’an’ın tercümesinin sınırlarını aşan yorumlar fıkhi çıkarımların ve dolaylı anlamların asli anlam zannedilmesinden kaynaklanabilmektedir. Hac sûresinin 29. ayetinde geçen tefes̱ kelimesi etrafında oluşan ihtilafta istinbât ve dolaylı anlamın etkisi görülmektedir. Tefes̱ kelimesinin şiirlerde çok kullanılmaması ve hakkında seleften farklı izahların gelişi tefsir literatüründe farklı yorumlara sebep olmuştur. Fakat seleften gelen nakillerin istinbât ve dolaylı anlam unsurlarını içerdiği gözden kaçırılmıştır. Tefes̱ kelimesi hakkında oluşan ihtilafların “istinbât ve dolaylı anlamın tefsire ve meallere etkisi” şeklinde bir paranteze alınarak analiz edildiği çalışmamızda şu sonuca varılmıştır: Tefes̱ kelimesi Kur’an’da sözlük anlamıyla uygun bir şekilde kir, saç, kıl, tırnak veya kötü koku anlamında kullanılmıştır. Literatürde yer alan hac menâsiki çerçevesindeki izahlar dolaylı anlamların asli anlam zannedilmesinden, ihram yasakları merkezindeki açıklamalar da istinbâtın tefsir faaliyetine dahil edilmesinden kaynaklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Meal, Tefes̱, İstinbāt, Dolaylı Anlam

Kaynakça

• Abdurrahman b. Mu‘âda el-Şehrî. eş-Şâhidü’ş-şi‘rî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1431/2010.
• Ahmed b. Hanbel, Ebu Abdillah eş-Şeybani. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut ve dğr. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Akdemir, Salih. Son Çağrı Kur’an. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Aktaş, Erhan. Kerim Kur’an Türkçe Çeviri. Ankara: Dumat Ofset, 2016.
• Âlûsî, Şehâbeddîn Mahmûd. Rûhu’l-meʿânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʿArabî, ts.
• Atay, Hüseyin. Kur’an Türkçe Çeviri. İstanbul: Destek Yayınları, 2013.
• Bâcî, Ebû'l-Velîd Suleymân b. Halef. el-Muntekâ şerhu'l-Muvattâʾ. Mısır: Matbaʿatu's-Saʿâde, 1332/1914.
• Bahrak, Cemâleddin Muhammed b. Ömer. Fethu’l-akfâl ve darbü’l-emsâl fî şerhi lâmiyyeti’l-efʿâl el-meşhûr bi'ş-şerhi'l-kebîr. thk. Mustafa en-Nahhâs. Kuveyt: Câmi‘atu Kuveyt Külliyyetü’l-Âdâb, 1414/1993.
• Bahrânî, es-Seyyid Hâşim el-Hüseynî. el-Burhân fî tefsiri’l-Kur’ân. thk. Heyet. Beyrut: Müessesetü’l-A’lamî, 2006.
• Bayındır, Abdülaziz. “’Hac İbadetinin Uygulanışı; Hacca Dair Fıkhî Hükümler’ Başlıklı Tebliğin Müzakeresi”. Bütün Yönleriyle Hac Tartışmalı İlmî Toplantı İstanbul, 23-24 Kasım 2012. ed. Murat Sülün. 219-224. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Beğavî, Ferrâʾ. Meʿâlimu’t-Tenzîl fī Tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed ʿAbdullah en- Nemir, ʿUsman Cumuʿa Dumeyriyye, Suleymân Musellem el-Haraş. Riyad: Dâru Ṭaybe, 1409.
• Beydâvî, Nâsıru’d-Din Ebi’l-Hayr Abdillah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî eş-Şâfiî. Envârü’t-tenzil ve esrârü’t-te’vil. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• Büyük, Enes. Tefsir İlminin Mahiyeti Sorunu. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Câhız, Ebû ʿOsmân ʿAmr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî. el-Hayevân. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Celâleddîn, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Mahallî - Celâlüddîn, Ebü’l-Fadl Abdurrahmân b. Ebû Bekr Süyûtî. Tefsîrü’l-Celâleyn. Kahire: Dârü’l-Hadîs̲, ts.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Abdüsselam Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l’İlmiyye, 1994.
• Cevâd ʿAlî. el-Mufassal fî Târîhi’l-ʿArab kable’l-İslâm. Bağdat 1993.
• Cevherî, İsmâʿîl b. Hammâd. es-Sıhâh. thk. Ahmed ʿAbdulğafûr ʿAttâr. Beyrut: Dâru’l-ʿİlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• Cündioğlu, Dücane. Kur’an Çevirilerinin Dünyası. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. İstanbul: Yeni Akit, 2011.
• Dindi, Emrah. “Câhiliye Arap Hac Ritüellerinin Kur’an’daki Menâsikle Diyalektik İlişkisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21/1 (2017), 577-638.
• Doğrul, Ömer Rıza. Tanrı Buyruğu Kur’ân-ı Kerîm’in Tercüme ve Tefsiri. İstanbul: İnkılâp ve Aka, 1980.
• Ebû Abdillah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd (der.). Tahrîcu Ehâdîsi İhyâi ‘Ulûmi’d-Dîn li’l-‘Irâkî ve İbni’s-Sübkî ve’z-Zebîdî. Riyad: ‘Âsıme li’n-Neşr, 1987.
• Ebû Dâvûd, Süleymân B. el-Eşa’s es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyi’d-Dîn Abdu’l-Hamîd. Beyrut: el-mektebetü’l-Asriyye-Sayda, ts.
• Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî el-Basrî. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1954.
• Ebû Yahyâ Zekeriyyâ el-Ensârî el-Hazrecî. Fethu’l-ʿallâm bi-şerhi’l-İʿlâm bi-ehâdîsi’l-ahkâm. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvad. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ebussuud, Muhammed b. Muhammed b. Mustafa el-İmâdî. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-kerîm. Beyrut: Darü İhyai’t-Turasi’l-Arabî, ts.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, ts.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. el-Bahru’l-muhît. thk. ʿÂdil Ahmed ʿAbdulmevcûd -ʿAlî Muhammed Muʿavvad. Beyrut: Dâru’l-Kutubu’l-ʿİlmiyye, 1993.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. Tuhfetü’l-erîb bimâ fi’l-Kurʾân mine’l-ğarîb. thk. Semîr el-Meczûb. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı/Meal-Tefsir. İstanbul: İşaret Yayınları/Yeni Şafak, 1998.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luğa. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn-Muhammed ʿAlî en-Neccâr. Kahire: el-Muʾessesetu’l-Mısriyyeti’l-ʿÂmme li’t-Teʾlîf ve’l-Enbâʾ ve’n-Neşr & ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Teʾlîf ve’t-Terceme, 1964.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriya Yahya b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necâtî - Muhammed Ali en-Neccâr. Mısır: Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, ts.
• Feyyûmî, Ebu'l-ʿAbbâs Ahmed b. Muhammed b. ʿAlî el-Hamevî. el-Misbâhu’l-munîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr. Beyrut: el-Mektebetu'l-ʿİlmiyye, ts.
• Gulâmu Sa‘leb, Muhammed b. Abdilvâhid b. Ebî Hişâm el-Bâverdî. Yâkûtetü’s-sırât fî tefsiri ğarîbi’l-Kurʾân. thk. Muhammed b. Ya‘kûb et-Türkistânî. Medine: Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 2002.
• Güngör, Mevlüt. Kur’ân Tefsirine Fıkhî Tefsir Hareketi ve İlk Fıkhî Tefsir. İstanbul: Kur’ân Kitaplığı, 1996.
• Haddâdî, Ebûbekir b. ʿAlî b. Muhammed el-Yemenî el-Hanefî. el-Cevheratu'n-neyyira ʿalâ muhtasari'l-Kudûrî. el-Matbaʿatu'l-Hayriyye, 1322.
• Hammûş, Me’mûn. et-Tefsîru'l-me'mûn 'alâ menheci't-Tenzîl ve’s-sahîhi'l-mesnûn, Dımeşk, 2007.
• Hârisî, Abdul‘azîz b. ‘Ayda. “Kadâu’t-Tefes̱ fi’n-Nazmi’l-Kur’ânî Ma’nâh ve Asluh ve Ahkâmuh”. Havliyyetü Külliyyeti’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-A‘rabiyye li’l-Benât bi’l-İskenderiyye 34/2 (2018), 679-705.
• Hattâbî, Ebû Suleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. el-Hattâb el-Bustî. Meʿâlimu's-Sünen Haleb: el-Matbaʿatu'l-ʿİlmiyye, 1351/1932.
• Herevî, Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed. el-Ğarîbeyn fi’l-Kurʾân ve’l-hadîs. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1999.
• Heyet, “İhrâm”, el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. 2. Baskı. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâfve’ş-şüûni’l-İslâmiyye, 1980.
• Heyet. “Hac”, el-Mevsûatü’l-fıkhiyye. 2. Baskı. Kuveyt: Vizâratü’l-evkâfve’ş-şüûni’l-İslâmiyye, 1990.
• Himyerî, Neşvân b. Saʿîd el-Yemenî, Şemsu'l-ʿulûm ve devâu kelâmi'l-ʿarab min el-kulûm,. thk. Huseyn b. ʿAbdullâh el-ʿUmerî vd. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1420/1999.
• Horasânî, Muhammed Vâiz Zâde (ed.). el-Mevsû’atu’l-Kur’âniyyetü’l-kübrâ-el-muʿcem fî fıkhi luğati’l-Kurʾân ve sırrı belâğati. Meşhed: Mecme’u’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1424 h./1382 hş.
• Îcî, Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Camiu’l-beyan fi tefsîru’l-Kuran. Beyrût: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Isfehânî, er-Rağib. el-Mufredât fî ğarîbi’l-Kurʾân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1412.
• Işıcık, Yusuf. Kur’an Meâli. Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2010.
• Işık, Emin. “Hac Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1996. 14/420.
• İbn ‘Acîbe, Ahmed b. Muhammed. el-Bahrü’l-Medid fî Tefsiri’l-Kur’âni’l-Mecid. thk. Ahmed el-Kuraşî Reslân. Kahire: Doktor Hasan Abbâs Zekî, h. 1419.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b Ali ed-Dımaşkî. el-Lübâb fî ulûmi’l-Kitâb. thk. Adil Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvad. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Dureyd, Cemheratu’l-luğa. thk. Remzî Munîr Beʿalbekî. Beyrut: Dâru’l-ʿİlmi li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Ebî Hâtim. Tefsîru’l-Kurâni'l-ʿazîm. thk. Esʿad Muhammed et-Tayyib. Mekke-Riyad: Mektebetu Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1997.
• İbn Fâris. Muʿcemu mekâyîsi’l-luğa. thk. ʿAbdusselâm Muhammed Hârûn. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Habîb, Ebû Caʿfer Muhammed b. Habîb el-Bağdâdî. el-Muhabber. nşr. Ilse Lichtenstadter, Beyrut: Dâru'l- Âfâki'l-Cedîde, ts.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail. Tefsîru’l-Kurâni'l-ʿazîm. thk. Sâmî b. Muhammed Selâme. Riyad: Dâru Ṭaybe, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. Ğarîbü’l-Kurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l‘İlmiyye, 1978.
• İbn Kuteybe. Ğarîbu’l-Hadîs. thk. Abdullah el-Cebûrî. Bağdad: Matbaatü’l-‘Ânî, 1997.
• İbn Manzûr, Lisânu’l-ʿArab. thk. ʿAbdullâh ʿAliyyu’l-Kebîr-Muhammed Ahmed Hasbullâh-Hâşim Muhammed eş-Şâzeli. Kahire: Dâru’l-Meʿarif, ts.
• İbn Mâze Ebu’l-Meʿâlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdulaziz b. ʿOmar el-Hanefî. el-Muhîtu'l-burhânî fi'l-fıkhi'n-nuʿmânî. thk. ʿAbdulkerîm Sâmî el-Cundî. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 1424/2004.
• İbn Nuceym, Zeynuddîn b. İbrahîm b. Muhammed el-Mıṣrî. el-Bahru'r-Râîk Şerhu Kenzi'd-dakâik ve minhatu'l-hâlik ve tekmiletu't-tûrî. Dâru'l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Receb el-Hanbelî. Revâ’i’u’t-tefsir. Arabistan: Dârü’l-Âsime, 2001.
• İbn Sîde, el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-aʿzam thk. ʿAbdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• İbn Vehb, Ebû Muhammed Abdullâh b. Vehb b. Müslim el-Mısrî el-Kuraşî. Tefsîru’l-Kur’ân mine’l-câmi’ li ibni Vehb. thk. Miklos Muranyi. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• İbn ʿÂşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn ʿAtiyye. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. er-Rahhale el-Fârûk vd. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 2007.
• İbnu’l-’Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Alî b. Muhammed. Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdu’r-Rezzâk el-Mehdî .Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, Beyrut 1422.
• İbnu’l-Esîr. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî - Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetü’l‘ilmiyye, 1979.
• İbnu’l-Kelbî, Hişâm b. Muhammed. Kitâbu’l-asnâm. thk. Ahmed Zeki Paşa. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mıṣriyye, 2000.
• İbnü’l-Hâim, Ahmed b. Muhammed b. İmâdüddîn. et-Tibyân fî tefsîri ğarîbi’l-Kurʾân. thk. Dâhî Abdulbâkî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1423.
• İslâmoğlu, Mustafa. Hayat Kitabı Kur’an/Gerekçeli Meal Tefsir. İstanbul: Düşün, 2016.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı/Ma’âni-i Kurân. İstanbul: Eren, ts.
• Kandemir, Mehmet Yaşar vd. Âyet ve Hadislerle Açıklamalı Kur’ân-ı Kerîm Meâli. İstanbul: İFAV, 2016.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: DİB Yay., 2006.
• Karaman, Hayrettin vd., Kur’an Yolu Meâli. Ankara: DİB, 2017.
• Kâsânî, Alâaddîn Ebu Bekr b. Mes‘ûd. Bedâi’u’s-sânâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-ilmiye, 1406/1986.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed Abdülalîm el-Berdûnî - İbrâhim Atfîş. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Fadl Bekr b. Muhammed b. el-‘Alâ’. Ahkâmu’l-Kurʾân. thk. Selmân es-Samedî. Dubai: Câizetu Dübî ed-Düveliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2016.
• Külünkoğlu, Cemal. Kur’an-ı Kerîm Gerekçeli ve Açıklamalı Meali. İstanbul: Burhan Yayınları, 2021.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtu’l-Kurʾân. thk. Heyet. ed. Bekir Topaloğlu. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2010.
• Mâverdî. en-Nuket ve'l-ʿUyûn. thk. es-Seyyid b. ʿAbdilmaksûd b. ʿAbdurrahîm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Mazharî, Muhammed Senâullah. et-Tefsîrü’l-Mazharî. thk. Ğulâm Nebî et-Tûnusî. Pakistan: Mektebetü’r-Rüşdiyye, 1412.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Hidâye ilâ Bulûği’n-nihâye fî ilmi meâni’l-Kur’ân ve tefsîrihî ve ahkâmihî ve cümelin min fünûni ‘ulûmih. thk. Şahid elBuşihi vd. Şarika: Mecmûatü Buhusi’l-Kitab ve’s-Sünne/Külliyyetü’ş-Şerî‘a ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye/Câmi‘atü’ş-Şârika, 2008.
• Merğînânî, Ebu'l-Hasen ʿAlî b. Ebûbekr el-Ferğânî. el-Hidâye fî şerhi bidâyeti'l-mubtedî. thk. Tallâl Yûsuf. Beyrut: Dâru İhyâʾi't-Turâsi'l-ʿArabî, ts.
• Mevsılî, Ebu'l-Fadl ʿAbdullâh b. Mahmûd el-Hanefî. el-İhtiyâr li taʿlîli'l-muhtâr. Kâhire: Matbaʿatu'l-Halebî, 1356/1937.
• Muhammed Ebû Zehre, Zehretü’t-tefâsîr. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2002.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîrû Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2002.
• Mustafevî, Hasen. et-Tahkîk fî kelimâti’l-Kurʾâni'l-Kerîm. Kahire-Londra: Merkezu Neşr Asar el-ʿAllâme el-Mustafavî - Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2009.
• Mutarrizî, Ebu'l-Feth Nâṡir b. ʿAbdusseyyid ebî'l-Mekârim b. ʿAlî Burhânu'd-Dîn el-Hârzemî. el-Muğrib fî tertîbi'l-muʿrib. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Mutarrizî, Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî Ebü’l-Feth Burhânüddîn el-Hârizmî. el-Muğrib fî tertîbi’l-Muʿrib. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Mübârekfûrî, Ebu’l-Hasen ‘Ubeydullah b. Muhammed ‘Abdisselâm b. Hân Muhammed b. Emânillah b. Hüsâmeddin er-Rahmânî. Mir‘âtu’l-mefâtîh şerhu mişkâti’l-meṣâbih. Benares (Varanasi): İdâretü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye ve’d-Da’ve ve’l-İftâ, 1404/1984.
• Mübârekfûri, Ebu‟l-Alâ, Abdurrahman b. Abdurrahim. Tuhfetu‟l-ahvezi bi şerhi câmi‟i‟t-Tirmizi. Beyrut: Dâru‟l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mücâşiî, Ebü’l-Hasen Alî b. Faddâl el-Kayrevânî. en-Nüket fi’l-Kurʾâni’l-Kerîm. thk. Abdullah Abdulkâdir et-Tavîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Mültekâ Ehli’t-Tefsîr. “et-Tefes̱ fî kavlih Te‘âlâ sümme’l-yakdû tefes̱ehum”. Erişim 20 Nisan 2021.
• Nahcuvânî, Ni‘metullâh b. Mahmûd. el-Fevâtihu’l-ilâhiyye ve’l-mefâtîhu’l-ğaybiyye el-mûdıhatü li’l-kelimi’l-Kurʾâniyye ve’l-hikemi’l-furkâniyye. Mısır: Daru Rukâbî li’n-Neşr, 1999.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer, Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. Mekke: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ, h. 1409.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Ahmed bin Mahmud. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî - Muhyiddin Dîbstuv. Dımeşk: Dâru’l-Kelimi’it-Tayyib, 1998.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-Kummî. Ğarâʾibü’l-Kurʾân ve reğâʾibü’l-furkân. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Öğüt, Salim. “İhram”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 1 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/ihram.
• Öztürk, Mustafa. “Sahâbe Neslinin Kur’an’la İlişkisi ve Bu İlişkinin Tefsir Açısından Önemi”, XII. Tefsir Akademisyenleri Koordinasyon Toplantısı: Kur’an ve Sahâbe Sempozyumu 22-23 Mayıs 2015/Sivas. ed. Hasan Keskin - Abdullah Demir,131-161. 2016.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an-ı Kerim Meali -Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Parlıyan, Abdullah. Kur’an-ı Kerim ve Özlü Tefsir: Tefsirlerin Özü. Konya: Konya Kitapçılık, 2004.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-ğayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Remlî, Muhammed b. Ahmed b. Nasr. el-Cüz fîhi Tefsîru’l-Kur’ân li-Yahyâ b. Yemân ve Tefsîru’l-Kur’ân li-Nâfiʻ b. Ebî Nuaym el-Kâri’, ve Tefsîrun li-Müslim b. Hâlid ez-Zencî ve Tefsîrun li-Atâ el-Horasânî. thk. Hikmet Beşîr Yâsîn. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1408.
• Ruʿaynî, Ebû ʿAbdullah Muhammed b. Muhammed. Mevâhibu'l-Celîl fî şerhi muhtasari Halîl. Dımeşk: Dâru'l-Fikr, 1412/1992.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve'l-beyân. thk. Ebû Muhammed b. ʿÂşûr. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-ʿArabî, 1422/2002.
• Sadak, Bekir. Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlatımı. İstanbul: İFAV, 2011.
• Saîd Havvâ. el-Esâs fî’t-tefsîr. Kâhire: Dâru’s-selâm, 1424/2003.
• Sanʿânî, ʿAbdurrezzâk b. Hemmâm, Tefsîru’l-Kurʾân. thk. Mahmud Muhammed Abdeh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- ʿİlmiyye, 1419.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys, Tefsîru’s-Semerkandî el-müsemmâ bahru’l-ulûm. thk. Ali Muhammed Muavvad vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1993.
• Semîn, Ahmed b. Yûsuf el-Halebî, ed-Durru’l-masûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2011.
• Serahsî, Radiyyuddîn Muhammed b. Ahmed, el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1993.
• Sicistânî, Muhammed b. Uzeyr. Ğarîbü’l-Kurʾân. thk. Muhammed Edîb Abdülvâhid Cemrân. Dımeşk: Dâru Kuteybe, 1995.
• Sindî, Muhammed b. Abdilhâdî et-Tettevî. Hâşiyetü’s-Sindî ʿalâ süneni’n-Nesâʾî. Haleb: Mektebü’l-Matbû‘âti’l-İslâmiyye, 1986.
• Sufyân es-Sevrî. Tefsîru’s-Sevrî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- ʿİlmiyye, 1983.
• Sülün, Murat. Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2012.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâluddîn. el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-luğa ve envâ‘ihâ. thk. Fuâd Ali Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâleddîn. Kûtü’l-muğtezî ʿalâ Câmiʿi’t-Tirmizî. thk. Nâsır b. Muhammed el-Gureybî. Mekke: Câmiʻatu Ümmiʼl-Kurâ, Doktora Tezi, 1424.
• Süyûtî, Celâluddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr, ed-Durru’l-mensûr fî’t-tefsîr bi’l-me’sûr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân, Mirkâtü’s-suʿûd ilâ süneni Ebî Dâvûd. haz. Muhammed Şâyib Şerîf. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed Abdullah. Fethü’l-kadîr. Dımeşk/Beyrut: Dâru İbn Kesîr, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414/1994.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Neylü’l-evtâr. thk. İsâmüddin es-Sabâbetî. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1413/1993.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkâdir el-Cekenî. Edvâʾü’l-beyân fî îdâhi’l-Kurʾân bi’l-Kurʾân. Beyrut, Daru’l-Fikr, 1995.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan Teʾvîli Âyi’l-Kurʾân. thk. ʿAbdullâh b. ʿAbdulmuhsin et-Turkî. Kahire: Dâru Hecr, 2001.
• Tabersî, Ebû Ali el-Fadl b. el-Hasen. Mecme’u’l-beyân fî tefsîri’l- Kurʾân. Beyrût: Dârü’l-Murtedâ, 1427/2006.
• Tekin, Ahmet. Kur’an’ın Anlaşılmasına Doğru. İstanbul: Kelam Yayınları, 2004.
• Tırabzon, Abdullah. Hac İbadetinde Yasak Davranışlar. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ b. Sevre b. Mûsâ b. Dahhâk. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. Mısır: Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Tüccar, Zülfikar. “Ümeyye B. Ebü’s-Salt”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 27 Nisan 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/umeyye-b-ebus-salt.
• Türk, Mehmet. Allah’ın Kelamı/Meâl-Tefsir. Konya: Edav, 2008.
• Türkmen, Sadık. İniş Sırasına Göre Kur’an’ın (Akıl ve Bilim Işığında Yapılmış) Türkçe Çevirisi. İstanbul: Sadık Türkmen Yayınları, 2010.
• Umeyye b. Ebî’s-Salt. Dîvânu Umeyye b. Ebî’s-Salt. thk. Abdulhafîz es-Satlî. Dımeşk: el-Matba’atü’t-Te’âvüniyye, 1974.
• Vâhidî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Ali en-Nîsâbûrî. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîru’l-basît. nşr. Muhammed b. Abdullah el-Fevzân vd. Riyad: Câmiʿatu’l-İmâm Muhammed b. Suʿûd el-İslâmiyye-ʿİmâdetu’l-Bahsi’l-ʿİlmî, 1430.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1415/1995.
• Yahyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2004.
• Yazıcı, İshak. "Bahrü’l-Ulûm". TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim: 1 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/bahrul-ulum.
• Yücel, İrfan. “Hac ve Umre”. İlmihal I: İman ve İbadetler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Yüksel, Muhammed Bahaeddin. Kur’an’ı Farklı Anlama ve Nedenleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Kurʾân ve İʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâ‘ikı ğavâmizı’t-tenzîl ve uyûni’l-akâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 3. Baskı. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-‘Arabi, 1407/1987.
• Zemahşerî. el-Fâ’ik fî Ğarîbi’l-hadîs. thk. ʿAlî Muhammed el-Bicâvî - Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1993.
• ʿUmer, Ahmed Muhtâr. Muʿcemu’l-luğati’l-ʿarabiyyeti’l-muʿâsıra. Kahire: ʿÂlemu’l-Kütüb, 2008.