Hadis Kaynaklarındaki Tefsir Bölümlerinin Taberî Tefsiri ile Mukayesesi

Yıl 2024, Cilt: 54 Sayı: 2, 347 - 364, 30.12.2024

Mustafa Yasin Akbaş

https://doi.org/10.51121/akif.2024.69

Öz

Tefsir rivayetlerini bir araya getirme faaliyeti müstakil Kitâbu’t-Tefsîrler ile başlayıp hicrî ikinci asrın sonlarından itibaren konularına göre tasnif edilmiş hadis kaynaklarındaki tefsir bölümü oluşturulması ile devam etmiştir. Hadis kitaplarındaki tefsir bölümlerinin ilk örnekleri olan Abdullah b. Vehb ve Saîd b. Mansûr’un eserleri tâbiûn dönemi tefsir anlayışını yansıtan bir içerik sunarken Buhârî ile birlikte daha çok merfû ve muttasıl rivayetlerden oluşan tefsir bölümleri oluşturulmuştur. Hicrî ilk üç asır hadis kitaplarındaki tefsir bölümleri hadis-tefsir ilimlerinin teşekkül devrine ilişkin bilgilerin yanı sıra muhaddislerin tefsir bölümleri oluşturmaktaki gayesi, tefsir rivayetlerine bakışı ve eserlerinde yer verdikleri rivayetlerin Kur’ân’ı tefsir imkânı hakkında bilgiler sunmaktadır. Bu makalede hadis kaynaklarındaki tefsir bölümleri Taberî’nin eseri ile mukayese edilmektedir. Taberî ilk üç asırdaki bilgileri bir araya getirip kendi yorumlarıyla zenginleştiren önemli bir müfessirdir. Onun eserinde rivayetlerin yanı sıra tarihi bilgiler, Arap dilinin kuralları, İsrâiliyât ve şiirlerden örnekler âyetlerin tefsirinde kullanılmaktadır. Hadis kaynaklarında ise sadece rivayetlerin (özellikle de merfû rivayetlerin) sağladığı kadar bilgi bulunmaktadır. Bu durum hadis kaynaklarında tefsir bilgisinin sınırlı seviyede kalmasına neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Tefsir, Kütüb-i Sitte, Taberî, Mukayese

Etik Beyan

Bu makale “Hadis Edebiyatında Kitâbu't-Tefsîrler ve Taberî Tefsiri ile Karşılaştırılması” (Doktora, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2020) başlıklı tezdeki bilgilerin gözden geçirilip geliştirilmesiyle hazırlanmıştır.

A Comparative Analysis of Tafsīr Chapters in Hadīth Sources with Ṭabarī's Tafsīr

Öz

The activity of gathering tafsīr narrations, which started with the self-contained Kitāb al-Tafsīr, continued with the creation of tafsīr sections in hadīth books classified according to their subjects from the end of the second century. While the books of ʻAbd Allāh ibn Wahb and Saʻīd ibn Manṣūr, which are the first examples of tafsīr sections in hadīth sources, reflect the understanding of tafsīr of the followers, with al-Bukhārī, tafsīr chapters consisting mostly of hadīth and uninterrupted narrations were formed. The tafsīr chapters in the hadīth books of the first three centuries of Hijri provide information about the development periods of hadīth and tafsīr sciences, as well as the purpose of hadīth scholars in creating tafsir chapters, their view of tafsīr narrations and the possibility of exegesis of the Qur'an by the narrations they include in their works. In this article, the tafsīr chapters in the hadīth sources are compared with al-Ṭabarī's work. Ṭabarī is an important commentator who brought together the information of the first three centuries and added his own interpretations to it. In his work, in addition to narrations, historical information, quotations from the Arabic language, examples from Isrāiliyyāt and poetry are used in the exegesis of verses. In contrast, the hadīth sources contain only the same amount of information as the narrations (in particular, the elevated hadīth) provide. This situation led to a limited level of tafsīr knowledge in hadīth sources.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Tafsīr, Six authentic books, Ṭabarī, Comparative

Etik Beyan

This article has been prepared by reviewing and developing the information in the thesis titled “Kitāb al-Tafsīrs in Hadith Literature and Comparison with Tabari's Commentary” (PhD, Necmettin Erbakan University Institute of Social Sciences, Konya, 2020).

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekir b. Hemmâm es-Sanʻânî. Tefsîru Abdirrezzâk. thk. Mahmud Muhammed Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Akbaş, Mustafa Yasin. Kitâbu’t-Tefsîr Literatürü: Teşekkül Döneminde Hadis ve Tefsir. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2023.
• Akbaş, Mustafa Yasin. “Muhaddislerin Hicrî İkinci Asır Müfessirleri Hakkındaki Eleştirileri: Gerekçeler ve Etkiler”. Hicri İkinci Asırda İslâmî İlimler- 3. ed. Hidayet Aydar vd. 41-56. Ankara: İksad Yayınları, 2022.
• Akyüz, Ali. Saîd b. Mansûr’un Musannef’inin Yeniden İnşâsı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Aydın, Atik. Taberî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. Ankara: Ankara Okulu, 2005.
• Birışık, Abdülhamit. “Hasan-ı Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/301-303. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/281-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cuʻfî. el-Câmiʻu’s-sahîh. thk. Şuayb el-Arnaût, Âdil Mürşid. 5 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 1436.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Ali İbn Abî Talha’nın Tefsir Sahifesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (1969), 56-82.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınevi, 2015.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Tefsir Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2022.
• Güç, Hasan. el-Kütübü’s-Sitte’de Bulunan Tefsir Bölümleri, Mahiyetleri ve Karşılaştırılmaları. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1990.
• Hâlid b. Yûsuf el-Vâsıl. Tefsîru etbâi’t-tâbiîn: arz ve dirâse. Riyad: Merkezu Tefsîr li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1437.
• Hatîb, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422.
• Horst, Heribert. “Taberî’nin Kur’ân Tefsiri’ndeki Rivayetler”. çev. Sabri Çap. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 16/1 (2016), 309-328.
• Hudayrî, Muhammed b. Abdullah b. Ali. “et-Tefsîr bi’l-eser beyne İbn Cerîr ve İbn Ebî Hâtim”. Mecelletü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye 4 (2009), 13-162.
• Hudayrî, Muhammed b. Abdullah b. Ali. Tefsîru’t-tâbiîn: arz ve dirâse ve mukârene. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1420.
• İbn Hayr, Ebû Bekir Muhammed b. Hayr b. Ömer el-İşbîlî. Fehresetü İbn Hayr el-İşbîlî mâ revâhu an şuyûhihî mine’d-devânîni’l-musannefe fî durûbi’l-ʻilm ve envâʻi’l-maʻârîf. thk. Muhammed Fuâd Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Teymiye, Ebü’l-Abbas Takıyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1490.
• Kaya, Mesut. Taberî Tefsiri’nin Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022
• Muhammed ez-Zühaylî. el-İmâm et-Taberî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 1999.
• Müsâid b. Süleymân et-Tayyâr (ed.). Mevsûʻâtü’t-tefsîri’l-me’sûr: ekberu camiʻ li-tefsîri’n-Nebî (s.a.s.) ve’s-sahâbe ve’t-tâbiîn ve tâbiîhim maʻzüvven ilâ masâdirihi’l-asliyye. 24 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1439.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. el-Câmiʻu’s-sahîh. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l-Kübrâ. thk. Hasan Abdulmunʻim Şelebî. 12 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osman b. Şuʻbe el-Horasânî. Sünenü Saîd b. Mansûr. thk. Saʻd b. Abdullah Âl-i Humeyyed, Hâlid b. Abdurrahman el-Cüreysî. 8 Cilt. Riyad: Dârü’s-Sumay’î, 1985.
• Sezgin, Fuat. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Otto Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî: ulûmu’l-Kur’ân ve’l-hadîs. çev. Mahmud Fehmî Hicâzî. Riyad: Câmiʻatü’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1983.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʻu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmud Muhammed Şâkir, Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Kahire: Dâru İbni’l-Cevzî, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî: Târîhu’r-rusûl ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, ts.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. el-Câmiʻu’s-sahîh. thk. Salih b. Abdülaziz b. Muhammed. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Türcan, Zişan. “Hadis Rivayet Geleneği ve Tefsir –Sahîhu’l-Buhârî’nin Kitâbu’t-Tefsir’i Örneği-”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29 (2010), 249-281.
• Yaşar, Naif. “Taberî’nin Tefsir Usulü”. Din ve Bilim- Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/2 (2018), 71-92.
• Yıldırım, Sedat. Mâlikî Fakîh’i Abdullah b. Vehb’in (v. 197/812) Hadisçiliği ve el-Câmi’ine Ait Tefsir Bölümü. İstanbul: Hiperyayın, 2019.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru aʻlâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1427