Hanefi Füru-ı Fıkıh Eserlerinde Siyaset-i Şer‘iyye’nin Uygulama Alanları

Yıl 2025, Cilt: 55 Sayı: 1, 97 - 123, 30.06.2025

Selim Karakaş , Muhammet Ali Çağlar

https://doi.org/10.51121/akif.2025.78

Öz

Siyaset-i şer‘iyye, siyasi otoritenin hakkında açık delil bulunmayan bazı konularda hüküm verme yetkisi olması açısından bazı hukuki düzenlemelerde kullanılan bir yöntem olmuştur. Fakat kavramsal olarak çok net bir içeriğe sahip olmaması sebebiyle tarihsel süreçte siyaset kavramı etrafında farklı yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Güncel olarak ise bu kavramın sınırlarını genişleterek bazı problemlerin çözümünde meşruiyet zemini oluşturma gayreti görülmektedir. Kavramsal çerçevedeki belirsizliğin giderilmesi siyaset-i ser‘iyyenin sınırlarını da belirleme konusunda yardımcı olacağı için bu çalışma Hanefi mezhebi özelinde siyaset-i şer‘iyyenin kullanım alanlarını tespit etmeye çalışmıştır. Hanefi mezhebi içinde siyaset-i şer‘iyye kavramına dair sunulan tarifler ve bu tariflerden ortaya çıkarılan şartlar ile uygulamaya dair örnekler incelemeye tabi tutulmuştur. Bu inceleme sonucunda Hanefi mezhebinin siyaset-i şeri‘yyeyi diğer yöntemlerden ayıracak bazı şartlara tabi tuttuğu görülmüştür. Buna göre sadece siyasi otoriteden çıkan fiiller siyaset alanına dahil edilirken siyasi otoriteden sadır olan her fiil de siyaset-i şer‘iyye olarak kabul edilmemiştir. Siyaseti ta‘zîr, zecr ve te’dîb kelimeleri ile eş anlamlı olacak bir konumda kullanan Hanefiler, siyasi otoriteden çıkan ama ta‘zîr, zecr ve te’dîb anlamı taşımayan fiilleri de siyaset-i şer‘iyye sınırlarının dışında kabul etmiştir. Bu sebeple siyasete dair örneklerin büyük çoğunluğu ukûbât alanında ortaya çıkmıştır. Hanefilerin belirlediği şartlar ve konum dikkate alındığında siyaset-i şer‘iyyenin sınırlarını genişletmenin -en azından Hanefi mezhebi özelinde- pek de mümkün olmadığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Hanefi Mezhebi , Siyaset-i Şer‘iyye , Siyasi Otorite , Ta‘zir

مجالات تطبيق السياسة الشرعية في كتب الفروع الفقهية الحنفية

Öz

السياسة الشرعية هي طريقة تُستخدم في بعض التنظيمات القانونية، إذ تعطي السلطة السياسية صلاحية إصدار بعض الأحكام في المسائل التي لا توجد فيها أدلة صريحة، ومع ذلك، فإن عدم وضوح محتواها المفاهيمي أدى إلى ظهور مقاربات مختلفة حول مفهوم السياسة عبر التاريخ، وفي الوقت الراهن، هناك جهود لتوسيع نطاق هذا المفهوم ليكون أرضية شرعية لحلّ بعض المشاكل، ومن أجل تحديد حدود السياسة الشرعية، فإن إزالة الغموض المفاهيمي المحيط بها يعتبر أمرًا مساعدًا، لذلك، حيث سعى هذا البحث إلى تحديد مجالات استخدام السياسة الشرعية في المذهب الحنفي، وقد تم تحليل التعريفات المقدمة لمفهوم السياسة الشرعية داخل المذهب الحنفي، والشروط المستخلصة من تلك التعريفات، والأمثلة التطبيقية المتعلقة بها، ونتيجة لهذا التحليل، تبين أن المذهب الحنفي أخضع السياسة الشرعية لشروط معينة تميزها عن الطرق الأخرى، وبناءً على ذلك، فإن الأفعال الصادرة عن السلطة السياسية فقط تُدرج ضمن نطاق السياسة، إلا أن كل فعل صادر عن السلطة السياسية لم يُعتبر سياسة شرعية، وقد استخدم الحنفية السياسة بمعنى التعزير والزجر والتأديب، بينما تم استبعاد الأفعال التي لا تحمل معنى التعزير أو الزجر أو التأديب من نطاق السياسة الشرعية. ولهذا السبب، فإن غالبية الأمثلة المتعلقة بالسياسة ظهرت في مجال العقوبات، وعند النظر إلى الشروط والمواقف التي حددها الحنفية، تبين أن توسيع حدود السياسة الشرعية - على الأقل في إطار المذهب الحنفي - ليس بالأمر الممكن غالبًا.

Anahtar Kelimeler

الفقه , المذهب الحنفي , السياسة الشرعية , السلطة السياسية , التعزير

The Fields of Application of Siyasah Sharʿiyyah in the Ḥanafi Furu' Fiqh Books

Öz

Siyasah Sharʿiyyah is a method utilized in some legal systems, granting political authority the power to issue rulings on matters lacking explicit evidence. However, the lack of conceptual clarity surrounding its content has led to the emergence of various approaches to the term of siyasah throughout history. Currently, efforts are underway to expand this concept as a legitimate foundation for addressing certain problems. To define the boundaries of siyasah sharʿiyyah, clarifying the conceptual ambiguity surrounding it proves helpful. This study aimed to determine the areas of application of siyasah sharʿiyyah within the Ḥanafi madhhab of thought. The definitions provided for the concept of siyasah sharʿiyyah in the Ḥanafi madhhab were analyzed, along with the conditions derived from these definitions and the practical examples related to them. As a result of this analysis, it became clear that the Ḥanafi madhhab subjected siyasah sharʿiyyah to specific conditions that distinguish it from other methods. Accordingly, only actions undertaken by political authority were included within the scope of siyasah sharʿiyyah. However, not every action undertaken by political authority was considered part of siyasah sharʿiyyah. The Ḥanafis utilized siyasah in the sense of discretionary punishment (ta'zīr), deterrence, and reprimand, while actions lacking these aspects were excluded from the scope of siyasah sharʿiyyah. For this reason, the majority of examples related to siyasah appeared in the field of penal measures. When examining the conditions and situations specified by the Ḥanafis, it became evident that expanding the boundaries of siyasah sharʿiyyah —at least within the framework of the Ḥanafi madhhab —is theoretically limited.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ḥanafi Madhhab , Siyasah Sharʿiyyah , Political Authority , Discretionary Punishment

Kaynakça

• Ali el-Kârî, Nûrüddîn Ebû'l-Hassan Ali b. Sultân Muhammed el-Heravî. Fetḥü Bâbi'l-‘İnâye bi Şerhî'n-Nukâye. thk. Muhammed Nizâr Tâmîm, Heysem Nizâr Tâmîm. 3 cilt. Beyrut: Dârü'l-Arkam b. Ebî'l-Arkam, ts.
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye Şerhu'l-Hidâye. 13 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2000.
• Aynî, Mahmûd b. Ahmed. Umdetu'l-Kârî Şerhu Sahîhi'l-Buhârî. 25 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, ts.
• Bâbertî, Muhammed b. Muhammed. el-İnâye Şerhu'l-Hidâye. 10 cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1970.
• Bağdâdî, Ebû Muhammed Gânim b. Muhammed. Mecma'ü'd-Damânât. b.y.: Dârü'l-Kitâb el-İslâmî, ts.
• Bayer, Rıdvan. "Hasan Kâfi Akhisarî’nin Hayatı ve Siyasetname Alanı ile İlgili “Usûlü’l-Hikem Fî Nizâmi’l-Alem” Adlı Eseri Üzerine Bir Değerlendirme". Hikmet Yurdu 4/8 (2011), 131-145.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Huseyn. es-Sünenu's-Suğra. 4 cilt. thk. Abdülmutî’ Emîn Kal'acî. Karaçi: Câmiatu'd-Dirâsâti'l-İslâmiyye, 1989.
• Birsin, Mehmet. “Siyâset”ten Örfî Hukuka: Siyâset-i Şer’iyyenin Serüveni". Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 10/2 (2019), 425-460.
• Buhârî, Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtü'l-Burhânî fî'l-Fıkhi'n-Nu'mânî. 9 cilt. thk. Abdülkerim Sâmî el-Cundî. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2004.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmi'u's-Sahîh. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tûku'n-Necât, 2001/1422.
• Cessâs, Ebû Bekr er-Râzî. Şerhu Muhtasari't-Tahâvî. 8 cilt. thk. İsmetullah İnâyetullah Muhammed vd. b.y.: Dâru'l-Beşâiri'l-İslâmiyye ve Dâru's-Sirac, 2010.
• Dâmâd Efendi, Abdullâh b. Muhammed b. Süleyman. Mecma'ü'l-Enhur fî Şerhi Mültekâ'l-Ebhur. 2 cilt. Beyrut: Dârü'l-İhyâi't-Turâsi'l-‘Arabî, 1328.
• Dede Efendi, İbrâhîm b. Yahyâ Halîfe. es-Siyâsetü’ş-Şer'îyye. thk. Fû'ad Abdü'l-Mün'im Ahmed. İskenderiye: Mektebetü Şebâb el-Câmi'a, ts.
• Ertuğrul, Ali. "Nizamü’l-Mülk’ün Siyasetnâmesi’nin Mevcut Bazı Neşirlerine Dair". İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 4/7 (2006), 99-116.
• Feyrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yakûb. el-Kâmûsu'l-Muhît. thk. Muhammed Naîm el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2005.
• Gaznevî, Ömer b. İshak. el-Gurretü'l-Münîfe fî Tahkiki Ba'zı Mesâili'l-İmâm Ebî Hanîfe. Beyrut: Müessesetü'l-Kutub, 1986.
• Gökmenoğlu, Hüseyin Tekin. "İslâm Kamu Hukuku ve Siyasi Düşüncesinde Veliahd Tayini ve İstihlaf (Kaynak ve Tarihî Süreç Eleştirisi)". Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 7 (1997), 231-266.
• Hallâf, Abdülvehhâb. es-Siyâsetü’ş-Şerʿiyye ev Nizâmü’d-Devleti’l-İslâmiyye fî’ş-Şu’ûni’d-Düstûriyye ve’l-Hâriciyye ve’l-Mâliyye. Kahire: el-Matbaʿatü’s-Selafiyye, 1350.
• Haddâdî, Ebû Bekr b. Alî. el-Cevheretü'n-Neyyire. 2 cilt. Kahire: el-Matbaatu'l-Hayriyye, 1322.
• Haskefî, Muhammed b. Alî b. Muhammed b. Alî b. Abdurrahman. ed-Dürü'l-Muhtâr Şerhü Tenvîri'l-Absâr ve Câmî'u'l-Bihâr. thk. Abdü'l-Münim Halîl İbrâhîm. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2002.
• Heyet. el-Fetâvâ’l-ʿÂlemgîriyye el-maʿrûfe bi’l-Fetâvâ’l-Hindiyye. Kahire: el-Matbaʿatu’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1310.
• İbn Abidîn, Muhammed Emîn. Reddül-Muhtâr ale'd-Dürri'l-Muhtâr. 6 cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1966.
• İbn Ferhûn, İbrâhim b. Alî. Tebsıratü'l-Hükkâm fî Usûli'l-Akzıyye ve Menâhici'l-Ahkâm. 2 cilt. Kahire: Mektebetu'l-Kulliyâti'l-Ezheriyye, 1986.
• İbn Hümâm, Kemâluddîn Muhammed. Fethu'l-Kadîr. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1970.
• İbn Kayyim, Muhammed b. Ebî Bekr. et-Turuku'l-Hükmiyye. Beyrut: Mektebetu Dâri'l-Beyân, 1989.
• İbn Manzûr, Cemâleddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânu'l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993/1414.
• İbn Nüceym, Zeynuddîn b. İbrâhim. el-Bahru'r-Râik Şerhu Kenzid-Dekâik. 8 cilt. ts.: Dâru'l-Kitabi'l-İslâmî, ts.
• İbn Nüceym, Sirâcuddîn Ömer. en-Nehru'l-Fâik Şerhu Kenzid-Dekâik. 3 cilt. thk. Ahmed İzzû İnâye. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 2002.
• Kal‘âcî, Muhammed Ruvâs. Mu‘cemü Lûgati'l-Fukahâ. b.y.: Dârü'n-Nafâis li't-Tıbâ’a ve'n-Neşr ve't-Tevzî, 1988.
• Karadâvî, Yûsuf. es-Siyâsetü’ş-Şerʿiyye fî Dav’i Nusûsi’ş-Şerîʿa ve Makâsıdihâ. Kahire: Mektebetu Vehbiyyâ, 1998. Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr. Bedâiu's-Sanâi fî Tertîbi'ş-Şerâi‘. 7 cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1328.
• Keleş, Recep Mahmut. "Eyyubiler Dönemi Siyasetnamelerinden Nasîhatü’l-Meliki’l-Eşref: Çeviri ve Değerlendirme". Van İlahiyat Dergisi 7/11 (2019), 234-250.
• Koç, Mehmet. "Fuhuş ve Fuhşa Aracılık Suçlarının Osmanlı Hukukundaki Cezaları". Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 47 (2019), 115-142.
• Köse, Hızır Murat. "İslam Siyaset Düşüncesini Yeniden Okumak: Eleştirel Bir Giriş". Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 27 (2009), 1–19.
• Rifâʿî, Cemîle Abdulkâdir Şaʿbân. es-Siyâsetü'ş-Şerʿiyye ʿinde’l-İmâm İbn Kayyim el-Cevziyye. Amman: Dârü'l-Furkân, 2004.
• Şeker, Mehmet. Memlüklerde Divanü’l Mezalim (1250-1517). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020.
• Mustafa, İbrâhîm vd. el-Mu‘cemü'l-Vasît. b.y.: Dârü'd-Da‘vâ, ts.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset: Osmanlılarda Siyâset-i Şer’iyye. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Mergînânî, Burhânuddîn. el-Hidâye Şerhu Bidâyeti'l-Mubtedî. b.y.: Dâru'l-Kutubi'l-İlmiyye, ts.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Ali. Dürerü'l-Hukkâm Şerhu Ğureri’l-Ahkâm. 2 cilt. b.y.: Dârü'l-İhyâi'l-Kütübi'l-‘Arabî, ts.
• Na‘îrî, Ahmed b. Muhammed. Eserü's-Siyâseş-Şer'îye fî Ahkâmi'l-İbâdât: Dirâse Tâ’sîliyye Tatbîkiyye. Ürdün: El-Câmi'atü'l-Ürdûnîye, Külliyyetü'd-Dirâsât el-‘Ulûyâ, ts.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-Ta'lîli'l-Muhtâr. thk. Şeyh Mahmûd Ebû Dıkîka. 5 cilt. Kahire: Matba'atü'l-Halebî, 1937.
• Meydânî, Abdü'l-Ğanî el-Ğuneymî ed-Dimaşkî. el-Lübâb fî Şerhi'l-Kitâb. thk. Ahmed Câd. 4 cilt. Beyrut: El-Mektebetü'l-İlmiyye, ts.
• Serahsî, Şemsül-Eimme Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. 31 cilt. Beyrut: Dâru'l-Ma'rife, ts.
• Tarsûsî, Necmuddîn Ebû İshak. Tuhfetu't-Türk fîmâ Yecibu en Yu'mele fî'l-Mülk. thk. Muhammed Esâme Avnuş. İstanbul: Reisetu Müesseseti'l-Mahtûti'l-Türkiyye, 2018.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. es-Sünen. 5 cilt. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. Kahire: Mektebetu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Trablusî, Alâuddîn Ebû'l-Hasen. Muînu'l-Hukkâm fîmâ Yetededdedu Beyne'l-Hısme ve'l-Ahkâm. Beyrut: Dâru'l-Fikr, ts.
• Tyan, Emile. Histoire de L’organisation Judiciaire en Pays D’islam. Paris: Librairie Du Recueil Sirey, 1938.
• Udve, Abdü'l-‘Âl Ahmed. el-Medhal ilâ's-Siyâse’ş-Şer'îyye. Riyad: Câmi'atü'l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1993.
• Yaman, Ahmet. "İslam’ın Temel Kaynakları ve Tarihî Tecrübe Işığında Gayri Müslimlerle Birlikte Yaşamanın Hukukî Çerçevesi". Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 40 (2015), 9-36.
• Yaman, Ahmet. Siyaset ve Fıkıh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Zeylaî, Osman b. Alî. Tebyînu'l-Hakâik Şerhu Kenzid-Dekâik. 6 cilt. Kahire: el-Matbaatu'l-Kubrâ el-Emîriyye, 1314.