Al-Kufayrī's Critiques of Scholars in His Commentary on Ṣaḥīḥ al-Bukhārī

Yıl 2025, Cilt: 55 Sayı: 1, 71 - 96, 30.06.2025

Ahmet Cihangir , Mohammad Almohammad

https://doi.org/10.51121/akif.2025.77

Öz

This study examines the critiques of Shams al-Dīn al-Kufayrī al-‘Ajlūnī (d. 831/1427) in his commentary on Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. The significance of this research lies in its focus on a relatively overlooked scholar, shedding light on his valuable critiques, which contribute to our understanding of ḥadīth transmission and scholarly engagement with Ṣaḥīḥ al-Bukhārī. Using both inductive and critical methods, this study analyzes al-Kufayrī’s commentary, categorizing his critiques according to different areas of ḥadīth sciences. The results of this study are as follows: Al-Kufayrī was one of the prominent scholars of ḥadīth and Islamic jurisprudence during the Mamluk era. His scholarly competence is clearly evident in his commentary on Ṣaḥīḥ al-Bukhārī, entitled al-Talwīḥ ilā Maʿrifat mā fī al-Jāmiʿ al-Ṣaḥīḥ. Although he based his work on al-Zarkashī’s (d. 794/1392) commentary, he made significant modifications, introduced valuable clarifications, and critiqued not only al-Zarkashī but also al-Bukhārī and other scholars across a range of issues. Al-Kufayrī’s critiques encompass various areas, including chapter headings (tarājim al-abwāb), narrators (al-ruwāt), the wording of hadiths (al-alfāẓ al-ḥadīth) and their commentary.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , al-Jāmi‘ al-Ṣaḥīḥ , al-‘Ajlūnī , al-Kufayrī , al-Talwīḥ

تعقبات الكفيري على العلماء في شرحه صحيح البخاري

Öz

تتناول هذه الدراسة تعقبات شمس الدين الكُفَيري العجلوني (ت. 831/1427) على العلماء من خلال شرحه لصحيح البخاري. وتبرز أهمية هذه الدراسة في تسليط الضوء على العالم الذي لم تتناوله الدراسات المعاصرة باهتمام كافٍ، مع التركيز على انتقاداته العلمية القيمة التي يمكن أن تضيف إلى فهمنا لعلم رواية الحديث وشروح صحيح البخاري. وتهدف هذه الدراسة إلى الإجابة عن السؤال الآتي: ما تعقبات الكفيري على العلماء من خلال شرحه لصحيح البخاري؟ وقد استُخدم فيها المنهج الاستقرائي؛ من خلال قراءة وتحليل شرحه لصحيح البخاري، والمنهج النقدي؛ من خلال تصنيف بالتعقبات ونقدها حسب قواعد المحدثين. وقد توصّلت الدراسة إلى عدة نتائج، من أبرزها: الكفيري من كبار علماء الحديث والفقه في عهد المماليك وتتجلى براعته العلمية في شرحه لصحيح البخاري، الذي ألّفه بعنوان التلويح إلى معرفة ما في الجامع الصحيح. وعلى الرغم من أن الكفيري اعتمد على شرح الزركشي (ت. 794/1392) كأساس لمؤلفه، إلا أنه أجرى عليه تعديلات مهمة، وأضاف إليه إيضاحات نافعة، كما وجّه انتقادات إلى البخاري، والزركشي، وغيرهما من العلماء في بعض المسائل. وتنوّعت تعقبات الكفيري في جوانب متعددة، مثل تراجم الأبواب والرواة والفاظ الحديث وشرحه.

Anahtar Kelimeler

الحديث، , الجامع الصحيح , العجلوني , الكفيري , التلويح

Kufeyrî’nin Sahîh-i Buhârî Şerhinde Âlimlere Yönelttiği Eleştiriler

Öz

Bu çalışma, Şemseddin el-Kufeyrî el-Aclûnî’nin (ö. 831/1427) Sahîh-i Buhârî şerhi üzerinden âlimlere yönelttiği tenkitlerini ele almaktadır. Araştırmanın önemi, çağdaş çalışmalarda nadiren ele alınmış bir âlimi merkeze alması ve ilmî tenkitlerine odaklanmasındadır. Bu tenkitlerin, hadis rivayet ilmi ve Sahîh-i Buhârî şerhleri hakkındaki anlayışımızı derinleştirerek katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Çalışmamız, ‘’Kufeyrî’nin Sahîh-i Buhârî şerhinde âlimlere yönelik ilmî tenkitleri nelerdir?’’ sorusunu cevaplamayı hedeflemektedir. Araştırmamızda, tümevarım yöntemi kullanılarak Kufeyrî’nin şerhi taranmış ve âlimlere yönelttiği tenkitler tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra, ilmî verilerin sınıflandırılması, değerlendirilmesi ve yorumlanması için analitik ve eleştirel yöntem kullanılmıştır. Bu araştırmanın temel sonuçları şunlardır: Kufeyrî, Memlükler döneminin önde gelen hadis ve fıkıh âlimlerindendir. İlmî yetkinliği, et-Telvîh ilâ Ma‘rifeti mâ fî el-Câmi‘i’s-Sahîh başlığıyla kaleme aldığı Sahîh-i Buhârî şerhinde açıkça görülmektedir. Her ne kadar Kufeyrî, Zerkeşî’nin (ö. 794/1392) şerhine dayanarak bu eseri kaleme almış olsa da ona önemli eklemeler ve açıklamalar getirmiş, bazı konularda da Buhârî’ye, Zerkeşî’ye ve diğer alimlere eleştiriler yöneltmiştir. Kufeyrî’ye ait tenkitlerin, bâb başlıkları, râviler, hadis lafızları ve şerhi gibi çeşitli alanları kapsadığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , el-Câmiu’s-Sahîh , el-Aclûnî , el-Kufeyrî , et-Telvîh

Kaynakça

• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dâr İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, t.y.
• Baḡdâdî, İsmâil Paşa el-Bābānī. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. İstanbul: Vekâletü’l-Maârif,1951-1955.
• Baḡdâdî, İsmâil Paşa el-Bābānī. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. İstanbul: Vekâletü’l-Maârif, 1945-1947.
• Bazm, Niḍâl. Aṭlasu Mudün’l-Ürdün. 1. Baskı. Ürdün: Dâr Âlemü’s-Sekâfe, 2010.
• Birmâvî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Abdi’d-Dâim b. Mûsâ en-Naîmî el-Askalânî. el-Lâmiu’s-Sabîh bi-Şerhi’l-Câmiu’s-Sahîh. Tahkik: Nûreddin Tâlib. 1. Baskı. Suriye: Dârü’n-Nevâdir, 2012.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-Sahîh. Tahkik: Muhammed Züheyr en-Nâsır. 1. Baskı. Beyrut: Dâr Tauk en-Necât. 1422.
• Çakın, Kamil, “Buhârî’nin Otoritesini Kazanma Süreci.” İslâmî Araştırmalar Dergisi 10:1-2-3-4 (1997), 100-109.
• Cengiz, Ercan, ‘’Timur’un Suriye Seferi’nde Halep ve Şam Âlimleriyle Yaptığı Görüşmeler.’’ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 70 (2021), 359-374.
• Debbâğ, Mustafa Murâd. Bilâdünâ Filistîn. Kafr Karyâ: Dârü’l-Hüdâ, 1991.
• Engin, Sezai, “Bir Şerhin Hikayesi ve Otoritesi: Feth”ten Sonra Hicret Yok Muydu?’’. İslâm İlim Geleneğinde İbn Hacer el-Askalânî: Bir Memlük Âlimi Portresi. ed. Sezai Engin-Mehmet Fatih Yalçın. İstanbul: Siyer Akademi, 2021, 413-437.
• Erul, Bünyamin. “Hadis Şerhçiliğinde Özgünlük Sorunu Aynî’nin (ö. 855), Rukneddin el-Kırımî’den (ö. 783) Yararlandığı İddiası Üzerine”. İslam ve Yorum: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. ed. Fikret Karaman. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı, 2017. 395-407.
• Gökçe, Ferhat. “Memlükler Dönemi Hadis Literatürü Üzerine Bazı Değerlendirmeler.” İslam Tetkikleri Dergisi 11/2 (Eylül 2021), 439–475.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûrî. Ma‘rifetü Ulûmi’l-Hadîs. Tahkik: Seyyid Muazzam Hüseyin. 1. Baskı. Haydarâbâd: Cem‘iyyetü Dâireti’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1937.
• Hatîmî, Aḥmed. ʿUlemāʾ Ürdün fī el-ʿUṣūr el-Islamiyye. 1. Baskı. Amman: Dârü Safâ,, 2007.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. A‘lâmü’l-Hadîs fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Tahkik: Muhammed b. Sa‘d Âl Suûd. 1. Baskı. Suudi Arabistan: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 1988
• Itr, Nûreddin. "el-İmâmü’l-Buhârî ve Fıkhu’t-Terâcim fî Câmi‘ihi’s-Sahîh." Kuveyt Üniversitesi Şeriat ve İslâmî Araştırmalar Dergisi 2/4 (1985), 62-89.
• İbn Arabşah, Ebu Muhammed Ahmed b. Muhammed. ʿAcâʾibü’l-maḳdûr fî Aḫbâri Tîmûr. Kalkata: Ṭabʿat Kalkata, 1817.
• İbn Cemâa, Bedreddin Muhammed b. İbrâhim el-Kinânî. Terâcimü’l-Buhârî. Tahkik: Fâiz Mustafa İstîle - Mahmûd Mahmûd el-Ahmed. Suudi Arabistan: Atââtü’l-İlm, 1438.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. İnbâü’l-Ğumr bi-Ebnâi’l-Umr. Tahkik: Hasan Habşî. Kahire: Birleşik Arap Cumhuriyeti Yüksek İslâmî İşler Konseyi, 1969.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi-Şerhi’l-Buhârî. Tahkik: Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz. Kahire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1379.
• İbn Hudeyde, Muhammed b. Ali el-Ensârî. el-Misbâhu’l-Mudî fî Kitâbi’n-Nebiyyü’l-Ümmî ve Rusülühû ilâ Mülûki’l-Arz min Arabiyyin ve Acemî. Tahkik: Muhammed Azîmüddîn. 2. Baskı. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• İbn İshak, Muhammed b. İshak el-Muttalibî. Kitâbü’s-Siyer ve’l-Meğâzî. Tahkik: Suheyl Zekar. 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1978.
• İbn Kādî Şühbe, Takiyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed ed-Dımaşkî. Tabakâtü'ş-Şâfi‘iyye. Tahkik: el-Hâfız Abdu’l-Alîm Hân. 1. Baskı. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekir. Zâdü’l-Me‘âd fî Hedyi Hayri’l-‘İbâd. Tahkik: Şuayb el-Arnaût - Abdulkâdir el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• İbnü’l-İmâd, Abdurrahman b. Ahmed el-Akrî el-Hanbelî. Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. 1. Baskı. Tahkik: Mahmûd el-Arnaût. Dımaşk: Dâr İbn Kesîr, 1986.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ebû Hafs Ömer b. Ali el-Ensârî. et-Tavdîh li-Şerhi’l-Câmi‘i’s-Sahîh. Tahkik: Hâlid er-Rıbât ve Cum‘a Fethî. 1. Baskı. Dımaşk: Dârü’n-Nevâdir, 2008.
• Kahhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-Müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna, t.y.
• Kastalânî, Ahmed b. Muhammed. İrşâdu’s-Sârî li-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Tahkik: Tevfîk Tekle. Suudi Arabistan: Atââtü’l-İlm, 1437.
• Kâzerûnî, Afîf b. Saîd b. Mes‘ûd Ebû’l-Mahâmid. Makâsıdü’t-Tenkîh ilâ Şerhi’s-Sahîh. Tahkik: Muhammed Tâhir Muhammed Ziyâd Şa‘bân. Suudi Arabistan: Atââtü’l-İlm, 1440.
• Keleş, Selman. “منهج ملا كوراني في تعقباته على الحافظ ابن حجر (وتعقباته في تراجم الأبواب أنموذجاً)”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 15 (Haziran 2022), 173-199.
• Kirmânî, Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf. el-Kevâkibü’d-Derârî fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 2. Baskı. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1981.
• Kufeyrî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed el-Aclûnî. et-Telvîh ilâ Ma‘rifeti mâ fî el-Câmi‘i’s-Sahîh. Tahkik: Abdülcevâd Hamam. Suudi Arabistan: Atââtü’l-İlm, 1441
• Kurdî, Muhammed Ali Hasan es-Suveyirkî. Nevâbığu’l-Ürdün fi’l-Asri’l-İslâmî. 1. Baskı. Amman: Dâr Ammâr, 1990
• Kurtubî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ömer. el-Müfhim limâ Eşkale min Telhîs-i Kitâbi Müslim. Tahkik: Muhyiddin Dîb Mîstû, Ahmed Muhammed Seyyid, Yûsuf Ali Bedyûî, Mahmûd İbrahim Bezâl. 1. Baskı. Dımaşk: Dâr İbn Kesîr, 1996.
• Makrîzî, Takiyyüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ali el-Ubeydî. Dürerü’l-Ukûdi’l-Ferîde fî Terâcimi’l-A‘yâni’l-Müfîde. Tahkik: Mahmûd el-Celîlî. 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Garbü’l-İslâmî, 2002.
• Muhammed, Muhammed Zühayr. ‘’Mes’eletü Telakkî el-Ümmeti Ahâdîsi’s-Sahîhayn bi’l-Kabûl inde’l-Muhaddisîn’’. Mecelle Cami‘at el-Şeria lil-‘Ulum el-Şer‘iyye vel-Kanuniyye 6/2 (2009), 1-45.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc en-Nîsâbûrî. Sahîh-i Müslim. Tahkik: Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1955.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc Şerhu Sahîhi Müslim b. el-Haccâc. 2. Baskı. Beyrut: Dâr İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1392.
• Nu‘aymî, Abdülkâdir b. Muhammed en-Nu‘aymî ed-Dımaşkî. ed-Dâris fî Târîhi’l-Medâris. Tahkik: İbrahim Şemseddîn. 1. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis Kahire 1392-1517. İstanbul: Klasik, 2012.
• Rıdâ el-Gazzî, Rıdâeddin Ebü’l-Berekât Muhammed b. Ahmed el-Âmirî. Behcetü’n-Nâzırîn ilâ Terâcimi’l- Müteahhirîn mine’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Bâri‘în. Tahkik: Ebû Yahyâ Abdullah el-Kenderî. 1. Baskı. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2000.
• Sandıkçı, S. Kemal. “Sahîhu’l-Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar.” Diyanet İlmî Dergi 21/1 (1985), 39–63.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav’u’l-Lâmi‘ li-Ehli’l-Karni’t-Tâsi‘. Beyrut: Dâr Mektebetü’l-Hayât, t.y.
• Tomar, Cengiz. ‘’Şam’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/314. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Ürdün İçişleri Bakanlığı. "Liva-u Kasabeti Ceraş". Erişim: 2 Şubat 2025. https://moi.gov.jo/AR/Pages/ لواء_قصبة_جرش
• Yalçınkaya, Zehra, Berîre Hadisinin Değerlendirilmesi. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yerkazan, Hasan, "Şemsüddîn el-Kufeyrî ve Et-Telvîh Adlı Sahîh-i Buhârî Şerhi". Diyanet İlmî Dergi, 55/4 (2019), 1065-1084.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. Tahkik: Şuayb el-Arnaût. 3. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Zeynüddin Ebû Yahyâ. Minhatu’l-Bârî bi-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Tahkik: Süleyman b. Deri‘ el-Âzamî. 1. Baskı. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2005.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-İcâbe li-İrâdi mâ İstedreket-hu Âişe alâ’s-Sahâbe. Tahkik: Bünyamin Erul. 1. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Zerkeşî, Bedreddin. et-Tenkîh li-Elfâzi’l-Câmi‘i’s-Sahîh. Suudi Arabistan: Atââtü’l-İlm, 1424.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlām. 15.Baskı. Beyrut: Dârü’l-İlmi li’l-Melâyin, 2002.