Vadeli Fiyatların Spot Piyasa Dinamikleri Üzerindeki Etkisi: Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası Üzerine Bir Çalışması

Yıl 2024, Sayı: 18, 1 - 10, 31.12.2024

Reyhan Can , Saliha Tuncel Yada , Doğan Ali Koç

Öz

2020 yılında başlayan pandemi, ülke ekonomilerinde belirsizlik ve fiyat dalgalanmalarından kaynaklanan riskleri artırarak risk yönetiminin ve türev araçların kullanımını yaygınlaştırmıştır. Türev araçlar, yatırımcılara hem riskten korunma hem de spekülatif amaçlı fırsatlar sunmaktadır. Spekülatif yatırımcılar türev araçları fiyat değişimlerinden kar elde etmek için kullanırken, riskten korunmak isteyenler mevcut risklerini azaltmak için bu araçlara yatırım yapmaktadırlar. Türev araçlar arasında yer alan vadeli işlem sözleşmeleri, fiyat dalgalanmalarından kaynaklanan risklerden korunmak amacıyla sıklıkla kullanılmaktadır. Vadeli işlem sözleşmeleri, dayanak varlığın gelecekteki değerine yönelik tahminlerde bulunmayı kolaylaştırarak piyasaya işlerlik kazandırmakta, fiyat dalgalanmalarını azaltmakta ve fiyat istikrarının sağlanmasına katkıda bulunmaktadır. Bu nedenle, vadeli ve spot piyasa fiyatları arasındaki nedensellik ilişkisini incelemek, finansal piyasalar, yatırımcılar ve politika yapıcılar için büyük önem taşımaktadır.
Bu çalışmada, 02/01/2013 ve 28/12/2023 tarihleri arasında Borsa İstanbul Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası (VİOP) ile spot piyasa arasındaki nedensellik ilişkisi incelenmiştir. VİOP’da işlem gören BIST30, Euro/TL ve USD/TL vadeli sözleşmelerinin uzlaşma fiyatları ile BIST30, Euro/TL ve USD/TL spot fiyat verileri kullanılarak Granger nedensellik analizi yapılmıştır. Finansal zaman serilerinde sıkça karşılaşılan otokorelasyon ve değişen varyans sorunlarını ele almak için ARIMA ve GARCH modelleri kullanılmıştır. Analiz sonuçlarına göre, F-BIST30'un BIST30 üzerinde Granger nedenselliği olmadığı tespit edilmiştir. Ancak, F-USD-TL ile USD-TL ve F-Euro/TL ile Euro/TL arasında Granger nedenselliği bulunmuştur. Sonuç olarak, vadeli ve spot piyasalar arasında güçlü bir nedensellik ilişkisi tespit edilmiştir. Bu bulgular, yatırımcıların ve politika yapıcıların vadeli piyasanın spot piyasadaki döviz kurlarının gelecekteki hareketlerini tahmin etmede önemli bir rol oynadığını göstererek stratejilerini geliştirmelerine yardımcı olabilir.

Anahtar Kelimeler

Vadeli Piyasa, Spot Piyasa, Granger Nedensellik Testi

Kaynakça

• Bernanke, B. S., Gertler, M. (2001). Should central banks respond to movements in asset prices?. American economic review, 91(2), 253-257.
• Biswal, S. K., Barik, S. (2017). Interdependence & Integration between Futures and Spot Market: Empirical Evidence in India. International Journal of Advance Research, Ideas and Innovations in Technology, 3(3), 213-219.
• Bhardwaj, S., Gupta, S. Investigating long-run cointegration and lead lag relationship between spot and future markets of energy commodities. International Journal of Research in Finance and Management, 5(2), 139-144.
• Black, F., Scholes, M. (1973). The pricing of options and corporate liabilities. Journal of political economy, 81(3), 637-654.
• Bodie, Z., Kane, A., Marcus, A. J. (2014). Investments. McGraw-Hill Education, ABD.
• Cheung, Y. W., Fung, H. G. (1997). Information flows between Eurodollar spot and futures markets. Multinational Finance Journal, 1(4), 255-271.
• Çelik, İ. (2012). Vadeli işlem piyasasında fiyat keşfi: İzmir vadeli işlem ve opsiyon borsasında ampirik bir uygulama, Elma Basım, İstanbul.
• Çevik, E. İ., Pekkaya, M. (2007). Spot ve vadeli işlem fiyatlarının varyansları arasındaki nedensellik testi. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 22(1), 49-66.
• Demireli, E., Gülmez, E., Akkaya, G. C. (2010). Vadeli ve Spot Kurlar Arasındaki Nedensellik İlişkisi: İzmir Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası Üzerine Bir Uygulama. Dumlupınar Üniversitesi, (27), 325.
• Ederington, L. H. (1979). The hedging performance of the new futures markets. The journal of finance, 34(1), 157-170.
• Ersoy, E., Bayrakdaroğlu, A. (2013). İMKB 30 endeksi ile VOB-İMKB 30 endeks vadeli işlem sözleşmeleri arasındaki öncül-ardıl ilişkisi. İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 42(1), 26-40.
• Fama, E. F. (1970). Efficient capital markets. Journal of finance, 25(2), 383-417.
• Gözgör, G. (2008). Finansal türev piyasaları: forward, futures, opsiyon ve döviz üzerine bir uygulama. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Hull, J. C. (2018). Options, Futures, and Other Derivatives.9th Global Edit. Pearson, ABD.
• İşeri, M., Kaçmazer, M. (2016). 2005-2015 yılları arasında BIST30 Endeksi ve BIST30 Endeks vadeli işlem sözleşmeleri arasındaki nedensellik (öncül-ardıl) ilişkisinin irdelenmesi. Finans Politik ve Ekonomik Yorumlar, (615), 9-21.
• Kayalıdere, K., Aracı, H., Aktaş, H. (2012). Türev ve spot piyasalar arasındaki etkileşim: VOB üzerine bir inceleme. Muhasebe ve Finansman Dergisi, (56), 137-154.
• Korkmaz, T., Çevik, E. İ., Uygurtürk, H. (2017). Spot ve vadeli piyasalar arasında risk durumunda nedensellik ilişkisi. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(2), 737-756.
• Lee, Y. H., Ozun, A. (2013). Informational dependency between spot and futures markets: Evidence from Turkish foreign exchange markets. Journal of Derivatives & Hedge Funds, 19, 99-108.
• Özdemir, L., Kula, V. (2017). Döviz piyasa oynaklığı ile vadeli işlem piyasası arasındaki nedensellik ilişkisi. İşletme Araştırmaları Dergisi, 9(3), 618-636.
• Phong, N. A., Minh, H.T.H., Thanh N.P., ve Son, T.N.T. (2020) The Lead and Lag Relationship Between Spot Market and Futures Market: Empirical Evidence From Vietnam, Research in World Economy, Vol.11, No.5.
• Polat, M., Kanmaz, D., Vergi, H. (2019). Vadeli ve spot piyasalar arasında nedensellik ilişkisi: Borsa İstanbul Örneği. Akademik İzdüşüm Dergisi, 4(1), 84-96.
• Schwarz, T. V., Szakmary, A. C. (1994). Price discovery in petroleum markets: Arbitrage, cointegration, and the time interval of analysis. The Journal of Futures Markets (1986-1998), 14(2), 147.
• Szczepańska-Przekota, A. (2022). Causality in Relation to Futures and Cash Prices in the Wheat Market. Agriculture, 12(6), 872.