The Iconographıc Journey of the Sphinx Fıgure on Seljuk Tile and Ceramıc

Yıl 2022, , 213 - 232, 16.05.2022

Başak Çoraklı

https://doi.org/10.31126/akrajournal.1073456

Öz

The lion-bodied, human-headed and eagle-winged sphinx is a fantastic figure, also called a dream or myth creature, a hybrid anatomy that is neither human nor animal, but has features of both. Since ancient Egypt, it has had an important place in the repertoire of fantastic creatures of ancient cultural circles such as Syria, Anatolia, Mesopotamia, Persia, Greece and Rome. It symbolized the union of bodily and spiritual power, the sun god Ra, divine power, royal dignity, sanctity, wisdom and prudence. The center of this study, in which the traces of the intercultural change it has undergone since the Great Sphinx of Giza, the oldest known example, will be briefly traced, will be the depictions on the Seljuk period tile and ceramic, which are the important stops in the iconographic journey of the sphinx figure. The sphinx depictions of the period were examined by classifying them according to the stylization features of the figure and the iconographic scenes in which it took place. The "single sphinx depictions" seen on tiles and ceramics are discussed together with the stylization features of the figure as well as interaction sources and parallel examples in other branches of art. The examples of the Great Seljuk ceramics that we identified in themes such as the monarch -throne, hunter-cavalry, forest-themed hunting scene, musicians and palace entertainments, in which the sphinx takes place, are evaluated in terms of the symbolic meaning of the sphinx and composition scheme in these scenes under the title of "sphinx depictions in iconographic scenes". In this context, the differ-ences between the Anatolian and Great Seljuk depictions of the sphinx figure in tiles and ceramics produced between the 12th and 13th centuries are revealed. 

Anahtar Kelimeler

sphinx, Seljuk, tile, ceramic, symbolism

Sfenks Figürünün Selçuklu Çini ve Seramiğindeki İkonografik Yolculuğu

Öz

Aslan gövdeli, insan başlı ve kartal kanatlı sfenks, ne insan ne de hayvan ancak her ikisinden de özellikler taşıyan melez anatomisi ile düş ya da efsane yaratığı da denilen fantastik bir figürdür. Antik Mısır’dan itibaren Suriye, Anadolu, Mezopotamya, Pers, Yunan ve Roma gibi kadim kültür çevrelerinin fantastik yaratıklar bezeme repertuvarında önemli bir yer tutmuştur. Bedensel ve ruhani gücün birleşimini, güneş tanrısı Ra’yı, tanrısal gücü, kraliyet saygınlığını, kutsallığı, bilgeliği ve ihtiyatı sembolize etmiştir. Bilinen en eski örneği Büyük Gize Sfenksi’nden itibaren geçirdiği kültürlerarası değişimin izinin kısaca sürüldüğü bu çalışmanın merkezini, sfenks figürünün ikonografik yolculuğundaki önemli durak yerlerinden Selçuklu devri çini ve seramiğindeki tasvirleri oluşturmaktadır. Devrin sfenks tasvirleri figürün stilizasyon özellikleri ve yer aldığı ikonografik sahnelere göre tasnif edilerek incelenmiştir. Çini ve seramiklerde görülen “tek sfenks tasvirleri” figürün stilizasyon özellikleri yanı sıra etkileşim kaynakları ve diğer sanat dallarındaki paralel örnekleriyle birlikte ele alınmıştır. Büyük Selçuklu seramiklerinde rastlanan hükümdar-taht, avcı-süvari, orman temalı av sahnesi, müzisyen ve saray eğlenceleri gibi temalarda tespit ettiğimiz örnekleri ise “ikonografik sahnelerde sfenks tasvirleri” başlığı altında incelenmiş; figürün sahnelerdeki sembolik anlamı ve kompozisyon şeması açısından değerlendirilmiştir. Bu bağlamda 12- 13. yüzyıl arasında üretilen çini ve seramiklerde görülen sfenks figürünün Anadolu ve Büyük Selçuklu tasvirleri arasındaki farklılıkları ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

sfenks, Selçuklu, çini, seramik, sembolizm

Kaynakça

• Arık, R. (2000). Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Arık, R. (2001). “Kubad Ȃbâd’da Selçuklu 13. Yüzyıl Doğa ve Masal Yaratıkları Aslan-dan Sfenkse”, P Sanat Kültür Antika Dergisi, Sanatta Hayvan, İstanbul, s.32- 43.
• Arık, R. (2007). “Anadolu Selçuklu Saraylarında Çini”, Anadolu Toprağının Hazinesi Çini: Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, Kale Grubu Kültür Yayınları, İstanbul, s.219- 315.
• Atıl, E. (1973). Ceramics From The World of Islam: Freer Gallery of Art, Smithsonian Institution, Washington.
• Bakır, S. T. (2004). “Osmanlı Hayvan Figürlü Seramikleri”, Seramik Türkiye Dergisi, S. 4, İstanbul, s.70-78.
• Baş, G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Boddens- Hosang, F.J.E. (1996). “Sphinx”, The Dictionary of Art, C. 29, Ed. Jane Turner, Macmillan Publishers, New York, s.393-397.
• Cooper, J.C. (1993). An Illustrated Encylopaedia of Traditional Symbols, Thames and Hudson, London.
• Çoraklı, B. (2012). “Çini ve Seramiklerde Tavus Kuşu Figürü”, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, MSGSÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayını, S.6, İstanbul, s.7-16.
• Erginsoy, Ü. (1981). “Konya’da 13. Yüzyıla Ait Bir Buhurdan”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. XI, İstanbul, s.59-81.
• Erginsoy, Ü. (1992). “Maden Sanatı”. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, s.193-225.
• Ettinghausen, R. (1970). The Flowering of Seljuq Art, Metropolitan Museum Journal, Vol. 3, The University of Chicago Press, s.113-131.
• Freeman, C. (2003). Mısır, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlıkları, Dost Yayınevi, Ankara.
• Fügert, A. - Gries H. (2020). “ ’I had baked bricks glazed in lapis lazuli color’ A Brief His-tory of Glazed Bricks in the Ancient Near East”, Glazed Brick Decoration in the Ancient Near East, Archaeopress Publishing, Oxford, s.1-15.
• Jenkins, M. (1983). Islamic Pottery: A Brief History, The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Vol. XL, Number 4.
• Lane, A. (1947). Early Islamic Pottery: Mesopotamia, Egypt and Persia, Faber and Faber, London.
• Ögel, S. (1962). “Selçuklu Sanatında Çift Gövdeli Aslan Figürü”, Belleten, S. XXVI, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.526- 536.
• Öney, G. (1967). “İran Selçukluları ile Mukayeseli Olarak Anadolu Selçuklularında Atlı Av Sahneleri”, Anatolia, S. XI, AÜ Basımevi, Ankara, s.121-138.
• Öney, G. (1969a). “Anadolu’da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Başlı Kartallı, Şahinli ve Aslanlı Mezar Taşları, Vakıflar Dergisi”, S. VIII, Ankara, s.283-291.
• Öney, G. (1969b). “Anadolu Selçuk Sanatında Ejder Figürleri”, Belleten, Cilt: XXXIII, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.171-216.
• Öney, G. (1984). “Gazneli Saray Süslemelerinin Anadolu Selçuk Saray Süslemelerine Akisleri”, Sanat Tarihi Dergisi, Cilt: 3, S.3, İzmir, s.123-132.
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
• Öney, G. (2004). “Büyük Selçuklu Seramik Sanatında Resim Programı Ve Gelişen Figür Üslûbu”, Sanat Tarihi Dergisi, Cilt: XIII, S. XIII/I, s.61-82.
• Öney, G. (2008). “Tarihten Yansımalarla Büyük Selçuklu Seramiklerinde Kadın”, Sanat Tarihi Dergisi, S. XVII/I, İzmir, s.55-75.
• Özbek, Y. (1999). “The Peacock Figure and its Iconography in Medieval Anatolian Turkish Art”, 10th International Congress of Turkish Art Geneva, Foundation Max van Berchem, Geneve, s.537-546.
• Öztürk, Ö. (2016). “Sfenks”, Dünya Mitolojisi, Nika Yayınevi, İstanbul, s.1051.
• Saydam, Y. (2019). Batı Sanatında Sfenks Betimi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.
• Süslü, Ö. (1989). Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara.
• Yetkin, Ş. (1964). “Bir Tunç Sfenks”, Türk Kültürü, Yıl II, S.16, s.48-50. Ankara.
• İNTERNET KAYNAKÇASI
• Encyclopaedia Britannica, “Sphinx”, https://www.britannica.com/topic/sphinx#ref78625, Erişim Tarihi: 19.01. 2022.
• Jackson, H. (2014). “The Riddle of the Sphinx: An Attic red-figure lekythos”, Art Journal Edition:46, https://www.ngv.vic.gov.au/essay/the-riddle-of-the-sphinx-an-attic-red-figure-lekythos, Erişim Tarihi: 10.01.2022.
• Müller- Karpe, A. (2011). “Sfenks’in Gizemi”, Aktüel Arkeoloji Dergisi, Çev. Vuslat Müller- Karpe, S.23, s.30-35, https://www.academia.edu/8668308/Sfenks_in_gizemi, Erişim Tarihi: 12.01.2022.
• GÖRSEL KAYNAKÇASI
• Görsel 1: Kanatlı Sfenks, Asur, M.Ö.883-853, MET, New York, Env. No: 32.143.2. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/322609, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 2: Kanatlı Sfenks, Persepolis, İran, M. Ö. 6.yüzyıl, Foto. Başak Çoraklı. Görsel 3: Oidipus ve Sfenks Sahnesi, Kırmızı Figürlü Kyliks Detayı, M.Ö. 470, Vatikan Müzesi, Roma, Env. No: 16541. https://www.ngv.vic.gov.au/essay/the-riddle-of-the-sphinx-an-attic-red-figure-lekythos/, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 4: Kanatlı Dişi Sfenks, Mermer Lahit, Roma, M.S. 2. yüzyıl, Arkeoloji Müzesi, İstanbul, Env. No: 1417T, Foto. Başak Çoraklı.
• Görsel 5: Tek Sfenks Tasviri, Minai Tekniği Çini,12. yüzyıl, Konya Alaaddin Sarayı, MET, New York, Env. No: 1976.245. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/452817, Erişim Tarihi:12.01.2022. , Görsel 6: Tek Sfenks Tasviri, Turkuvaz Sıraltına Siyah Dekorlu Tabak, 12- 13. yüzyıl, Kâşan, V&A Müzesi, Env. No: C.461-1928. http://collections.vam.ac.uk/item/O279490/bowl-unknown, Erişim Tarihi:12.01.2022. Görsel 7: Tek Sfenks Tasviri, Lüster Çini, 13.yüzyıl, Kubad Abad Sarayı, Karatay Müzesi, Konya, Foto. Başak Çoraklı.
• Görsel 8: Tek Sfenks Tasviri, Sıraltı Çini, 13.yüzyıl, Kubad Abad Sarayı, Karatay Müzesi, Konya, Foto. Başak Çoraklı.
• Görsel 9: Tek Sfenks Tasviri, Sıraltı Çini, 13.yy. sonu, Kubad Abad Çini Deposu, Karatay Müzesi, Konya, Foto. Arık, 2007: 372.
• Görsel 10: Kanatsız Sfenks Tasviri, Lakabi Tabak, 12.yüzyıl, İran, Freer Gallery of Art, Washington, Env. No: F1929.11. https://asia.si.edu/object/F1929.11/, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 11: Kanadı ve Kuyruğu Ejder Başlı Sfenks, Bronz, 12- 13.yüzyıl, Doğu Anadolu, David Koleksiyonu, Kopenhag, Env. No: 5/1978. https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/late-abbasids/art/5-1978, Erişim Tarihi:12.01.2022. , Görsel 12: Kuyruğu Ejder Başlı Sfenks Figürü, Taş Kabartma, Selçuklu Dönemi, Kars Müzesi, Foto. Damla Moğulkoç.
• Görsel 13: Kuyruğu Ejder Başlı Sfenks Tasviri, Sıraltı Tekniği Çini,13. yüzyıl, Kubad Abad Sarayı, Foto. Arık, 2000:125. Görsel 14: Kuyruğu Ejder Başlı Sfenks Çifti Tasviri, Mermer Kabartma Detayı, Bizans, 13.yüzyıl, İnce Minareli Medrese Müzesi, Konya, Foto. Başak Çoraklı.
• Görsel 15: Kuyruk ve Kanadı Ejder Başlı Sfenks Tasviri, Turkuvaz Sırlı Figürin, 12. yüzyıl, Rakka, David Koleksiyonu, Kopenhag, Env. No: 54/1966. https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/late-abbasids/art/54-1966, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 16: Kuyruğu Ejder Başlı Kentavros Tasviri, Sıraltı Tabak, 13. yüzyıl, Rakka, David Koleksiyonu, Kopenhag, Env. No: Isl56. https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/late-abbasids/art/isl-56, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 17: Çift Gövdeli Sfenks Tasviri, Kalker Kabartma, 13. yüzyıl, Cizre, David Koleksiyonu, Kopenhag, Env. No: 1/1990. https://www.davidmus.dk/en/collections/islamic/dynasties/seljuks-of-rum/art/1-1990, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 18: Çift Gövdeli Sfenks Tasviri, Kalker Kabartma 11. yüzyıl, Silvan Kalesi Burcu, Foto. Baş, 2013: 339 . Görsel 19: Hükümdar- Taht Sahnesinde Sfenks Çifti, Minai Kâse, 12.-13. yüzyıl, İran, British Müzesi, Londra, Env. No: 1930,0719.63. https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1930-0719-63, Erişim Tarihi:07.01.2022.
• Görsel 20: Hükümdar- Taht Sahnesinde Sfenks Çifti, Minai Kâse, 12-13. yüzyıl, Kâşan, British Müzesi, Londra, Env. No:1914,0318. https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1914-0318-1, Erişim Tarihi:07.01.2022. Görsel 21: Avcı- Süvari Sahnesinde Sfenks Geçidi, Minai Kâse, 12.-13. yüzyıl, İran, MET, New York, Env. No: 12.206.1. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/446261, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 22: Avcı- Süvari Sahnesinde Sfenks Geçidi, Minai Maşrapa, 12 -13. yüzyıl, İran, MET, New York, Env. No: 17.120.44. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/446907, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 23: Orman Temalı Av Sahnesinde Sfenks Çifti, Ajur Tekniği Sürahi, 13. yüzyıl, Kâşan, MET, New York, Env. No: 32.52.1. https://www.metmuseum.org/art/collection/search/448671, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 24: Müzisyen Sahnesinde Sfenks Geçidi, Minai Bardak, 12-13. yüzyıl, Rey, Louvre Müzesi, Paris, Env. No: OA7356. https://collections.louvre.fr/en/ark:/53355/cl010329683, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 25: Müzisyen Sahnesinde Sfenks Geçidi, Minai Kâse,13. yüzyıl, Kâşan, Freer Gallery of Art, Washington, Env. No: F1938.13. https://asia.si.edu/object/F1938.13/, Erişim Tarihi:12.01.2022.
• Görsel 26: Müzisyen Sahnesinde Sfenks Geçidi, Minai Mürekkep Hokkası, 13. yüzyıl, İran, Freer Gallery of Art, Washington, Env. No: F1934.18. https://asia.si.edu/object/F1934.18/, Erişim Tarihi:12.01.2022.