TÜRK KÜLTÜRÜNDE “ALKARISI” İNANCI VE BU İNANCA BAĞLI OLARAK ANLATILAN EFSANELER

Yıl 2017, Cilt: 5 Sayı: 12, 99 - 115, 01.05.2017

Esma Şimşek

https://doi.org/10.31126/akrajournal.327926

Cited By: 13

Öz

Cinler taifesinden olduğuna inanılan alkarısı ile ilgili inanış ve efsanelere başta Anadolu sahası olmak üzere bütün Türk dünyasında rastlanmaktadır. Bu yaratık, çeşitli bölgelerde; al, albastı, alkarısı, al kızı, al anası, al avradı, albıs, almış, alpas, alpata, albalı, hal karısı, alvastı, albarstı, albaslı, hal henesi, albaslı katın, al apar, almaştı, kayış ayak, taun (mencikli), rusali vb. adlarla bilinir.  Alkarısının, uzun boylu, uzun parmaklı ve uzun/bakır tırnaklı olduğuna, yüzünün çok çirkin ve iri, saçlarının siyah, uzun ve darmadağınık, dişlerinin at dişi gibi iri ve seyrek, ayaklarının ise ters olduğuna inanılır. Genellikle kırmızı (sarı veya kara da olabilir) elbise giyen alkarısının, loğusaların  veya yeni doğan çocukların ciğerlerini yiyerek beslendiği, subaşında ve ağaçlık yerlerde yaşadığı rivayet edilir. İnsanlar, al basmasından korunmak için bir kısmı İslami, bir kısmı ise eski Türk inancıyla bağlantılı olan çeşitli tedbirler alırlar. Bu tür varlıklar, gerekli tedbirler alınmadığı takdirde başta loğusalar olmak üzere diğer kadınları, genç kızları, erkekleri ve atları/kısrakları da rahatsız etmektedirler. Halk arasında, genellikle erkekler tarafından, göğsüne iğne saplanarak yakalanan bu yaratıkların, yakalayan kişinin evinde hizmetkâr olarak çalıştığına dair çeşitli efsaneler anlatılmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

alkarısı, al basması, loğusa, efsane

Kaynakça

• 1. Sözlü Kaynaklar K. 1: 1990 yılının Ağustos ayında, Adana’nın Kadirli ilçesinde ikamet etmekte olan Zekiye Yücetürk’ten derlenmiştir. Yücetürk, ev hanımı olup 45 yaşında ve okuma-yazması yoktur.
• K. 2: 1990 yılının Ağustos ayında, Adana’nın Kadirli ilçesine bağlı (şimdi Osmaniye’nin Sumbas ilçesine bağlı) Köseli köyünde ikamet etmekte olan Ayşe Şimşek’ten derlenmiştir. Kaynak şahıs, 65 yaşında olup ev hanımıdır ve okuma-yazması yoktur.
• K. 3: 28 Eylül 1990 tarihinde, Öznur Yılmaz’dan aldığımız bilgiye göre; Erzurum’da ikamet etmekte olan Fikri Olgunsu’yu al basmıştır. Olgunsu, 45 yaşında, serbest meslek sahibi ve ilkokul mezunudur.
• K. 4: 1990 yılının Ağustos ayında, Adana’nın Kadirli ilçesine bağlı (şimdi Osmaniye’nin Sumbas ilçesine bağlı) Köseli köyünde ikamet etmekte olan Mehmet Şimşek’ten derlenmiştir. Şimşek, 39 yaşında olup, lise mezunu ve D.S.I . de memur olarak çalışmaktadır.
• K. 5: 1990 yılının Temmuz ayında Nazife Gül Sekni tarafından, Fatma Güler Erdim’den derlenmiştir. Erdim, 30 yaşında olup, lise mezunudur ve memur olarak çalışmaktadır.
• Abdulkadir İnan; “Albastı- Al Karısı Üzerine Bir Etüt” Türk Folklor Araştırmaları, 7 (158), Eylül 1962, 2926.
• Abdulkadir İnan; Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3.Baskı, Ankara, 1986.
• Ahmet Gökbel; Anadolu Varsaklarında İnanç ve Âdetler, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1. Baskı, Ankara 1998.
• Ahmet Turan; “Türk Folklorunda Al Basması”, Erciyes, 13 (153), Eylül (1990), 13-22; 13(154) Ekim 1990, 15-20.
• Ali Berat Alptekin; Fırat Havzası Efsaneleri, Kültür Ofset Basımevi, Antakya 1993.
• Ali Çelik; Trabzon-Şalpazarı Çepni Kültürü, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayını, 1. Baskı, Trabzon 1999.
• Ali Duymaz; Bingöl Efsaneleri (İnceleme-Metinler), Elazığ 1989, (F.Ü. Sosyal Bil. Enst. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Ali Rıza Yalman (Yalkın); Cenupta Türkmen Oymakları I, II, haz. Sabahat Emir, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı, Ankara 1977.
• Asker Kartları; Halkbilim araştırmaları, Gelenekler, İnançlar, Cilt 1, Mersin 1988, 43-44.
• Bahaeddin Ögel; Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) I. Cilt, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989.
• Bahaeddin Ögel; Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar) II. Cilt, Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
• Bilge Seyidoğlu; Erzurum Efsaneleri (Erzurum’da Belli Yerlere Bağlı Olarak Derlenmiş Efsaneler Üzerinde Bir İnceleme), Ankara 1985.
• Cahit Öztelli; “Albastı, Al karısı, Korunma ve Tedavisi” Türk Folklor Araştırmaları, 10 (209), Aralık 1996, 4261-4264.
• Esma Şimşek; “Hendek (Sakarya) Efsaneleri Üzerine Bir Değerlendirme I. Uluslar Arası Kocaeli ve Çevresi Kültür Sempozyumu Bildirileri (20-22 Nisan 2006), C.II, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Kocaeli 2006, 1069-1097.
• Esma Şimşek; “Kemaliye Folkloru Üzerine Değerlendirmeler”, Uluslararası Erzincan Sempozyumu / Bildiriler (28 Eylül – 1 Ekim 2016), C. 1, Erzincan 2016, 653-666.
• Hülya Türkmen; Ağın (Elazığ) Folkloru ve Halk Edebiyatı, Elazığ 1990, (F.Ü. Fen-Edebiyat Fak. Lisans Tezi).
• Hüray Mear; Kıbrıs Türk Toplumunda Doğum, Evlenme ve Ölüm ile İlgili Âdet ve İnanışlar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.
• İsmail Görkem; Elazığ Efsaneleri (İnceleme - Metinler ), Manas Yayıncılık, Elazığ 2006.
• Meftune Güler; Harput Efsaneleri, Eleskav Yayınları, Elazığ 2000. Mehmet Erol; Halep Türkmenleri / Halk Kültürü Araştırması, Grafiker Yayınevi, Ankara 2012.
• Muharrem Ergin; Dede Korkut Kitabı I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Baskı, Ankara 1989.
• Muhsine Helimoğlu Yavuz; Diyarbakır Efsaneleri (Derleme-Araştırma-İnceleme), Doruk Yayınları, Ankara 1993.
• Mürsel Köse; “Al-Al Karısı Hakkında”, Türk Folklor Araştırmaları, Aralık 1963, 3605-3606.
• Neşe Işık; “Trabzon’da Derlenen Efsanelerde Eski Türk İnancının İzleri”, Ankara Üniversitesi Tömer Trabzon Şubesi, Trabzon’da Edebiyat Edebiyatta Trabzon Sempozyumu Bildiriler, (Trabzon, 18-19 Aralık 2004), Trabzon 2004, 225-232.
• Refiye Okuşluk; Adana Efsaneleri Araştırması (Derleme – İnceleme), Adana 1994 (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).
• Refiye Okuşluk Şenesen; Çukurova Bölgesi Girit Göçmenleri Halk Kültürü Araştırması, Karahan Kitabevi, Adana 2011.
• Ruhi Kara; Erzincan Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma, Şenkal Basımevi, Ankara 1993.
• Saim Sakaoğlu; 101 Anadolu efsanesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. Baskı, Ankara 1989.
• Türker Acaroğlu; (Bulgarcadan Çeviren), Gagauzlar (Hristiyan Türkler), 1. Baskı, Ankara 1939.
• Yaşar Kalafat; Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1. Baskı, Ankara 1995.
• Yaşar Kalafat; Kuzey Azerbaycan – Doğu Anadolu ve Kuzey Irak’da Eski Türk Dini İzleri –Dinî Folklorik Tabakalaşma-, Berikan Yayınevi, Ankara 1998.
• Yaşar Kalafat; Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları, Berikan Yayınevi, Ankara 2006.
• Yaşar Kalafat; Kodlar – Kültler-1 (Türk Kültürlü Halklarda Karşılaştırmalı Halk İnançları), Berikan Yayınevi, Ankara 2009.
• Yaşar Kalafat; Azerbaycan-İran-Anadolu-Irak Halk İnançları Hattı, Berikan Yayınevi, Ankara 2012.
• Yaşar Kalafat; “Diyarbakır ve Çevresinden Bir Kısım Arketiplerin Antropomorfik Yansımalarına Dair Karşılaştırmalar”, Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu (01-05 Kasım 2015), Diyarbakır (yayımlanmamış bildiri).
• Yılmaz Yeşil; Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri (DoğumEvlenme-Ölüm Gelenekleri), Grafiker Yayınevi, Ankara 2014.