Geometrik Tezyinatlı Amasya Camii Mihrapları

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 32, 93 - 112, 31.01.2024

Zeynep Kemaloğlu

https://doi.org/10.31126/akrajournal.1365347

Öz

Geometrik süslemelerin ne zaman ortaya çıktığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, insanlık tarihinin herhangi bir noktasında ya da herhangi bir kültürde rastlamak mümkündür. Ancak bu süslemenin gelişip sistematik düzenlemeler hâlinde uygulanması İslam sanatıyla birlikte olmuştur. Emevi dönemi ile başlayıp Abbasi, Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu dönemleriyle gelişimini sürdüren geometrik kompozisyonlar, coğrafi bölgeye bağlı olmaksızın farklı malzemelerle çeşitli yüzeylere tatbik edilmiştir. Süslemenin her alanında sanatçılar tarafından sevilerek kullanılan geometrik kompozisyonlar bitkisel, figürlü ve yazı kompozisyonlarıyla birlikte Anadolu Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı İmparatorluğu dönemlerinde sürekli olarak uygulanmıştır. Sanatçıların maharetlerini sergileyebilecekleri alanlardan biri de mihraplardır. Mihrap; cami, mescit, türbe gibi dinî mekânlarda ibadet sırasında kıble (Mekke) yönünü tayin etmek için kullanılan mimari elamandır. Başlangıçta sade, üzerinde herhangi bir süsleme unsuru barındırmayan mihraplar zamanla farklı coğrafyalarda, çeşitli kültürler tarafından form ve süsleme açısından geliştirilip, zenginleştirilmiştir. Dinî yapıların en dikkat çeken elemanlardan biri olan mihraplarda sanatçılar, zenginleştirilmiş geometrik formlardan meydana gelen geometrik kompozisyonları son sınırlarına kadar deneme imkânı bulmuşlardır. Amasya, Orta Karadeniz’in en eski yerleşim merkezlerinden biri olmakla beraber, Osmanlı İmparatorluğu’nun da önemli şehzade sancakları arasında yer almaktadır. Amasya’da, farklı dönemlere ait olmak üzere çok sayıda eser günümüze ulaşmıştır. Bu eserlerin başında hiç kuşkusuz camiler gelmektedir. Bu çalışmada Amasya il merkezinde, üzerinde geometrik süsleme un-suru bulunduran cami mihrapları konu edilmiştir. Araştırma sonucu dört adet mihrapta geometrik süslemeye rastlanmıştır. Bunlar Gök Medrese (Torumtay) Camii ve Bayezid Paşa Camii harim mihrapları ile II. Bayezid Camii son cemaat yeri doğu ve batı mihraplarıdır. Çalışma kapsamında, mihrapların teknik ve estetik özelliklerinin ayrıntılı bir şekilde incelenmesi, değerlendirilmesi ve tanıtılması sanat tarihi açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Amasya, cami, mihrap, süsleme, geometrik

Geometric Ornamented Amasya Mosque Mihrabs

Öz

Although it is not known exactly when geometric ornaments appeared, it is possible to come across at any point in human history or in any culture. However, the development and application of this ornamentation in systematic arrangements was with Islamic art. Geometric compositions, which started with the Umayyad period and continued its development with with the Abbasid, Karahanlı, Ghaznavid and Great Seljuk periods, were applied to various surfaces with different materials regardless of the geographical region. Geometric compositions, which are lovingly used by artists in all areas of decoration, were applied continuously in theAnatolian Seljuk, Principalities and Ottoman Empire periods, together with herbal, figurative and writing compositions. One of th eareas where artists can display their skills is the altars. Altar; It is an architectural element used to determine the direction of the qibla (Mecca) during worship in religious places such as mosques, masjid sand tombs. The mihrabs, which were originally plain and did not contain any ornamental elements, were developed and enriched in terms of form and or-namentation by various cultures in different geographies over time. In the altars, which are one of the most striking elements of religious buildings, the artists had the opportunity to try geo-metric compositions, which consist of enriched geometric forms, to their last limits. Although Amasya is one of the oldest settlements in the Central Black Sea region, it is also among the important princely sanjaks of the Ottoman Empire. A large number of Works be-longing to different periods have survived in Amasya. Undoubtedly, mosques are at the foref-ront of these works. In this study, the mosque mihrabs with geometric ornaments in the city center of Amasya are the subject. As a result of the research, geometric ornaments were found in four mihrabs. These are the sanctuary mihrabs of the Gök Medrese (Torumtay) Mosque and Bayezid Paşa Mosque, and the east and west mihrabs of the II. Bayezid Mosque narthex. Within the scope of the study, it is important in terms of art history to examine, evaluate and introduce the technical and aesthetic features of the mihrabs in detail.

Anahtar Kelimeler

Amasya, mosque, mihrab, ornament, geometric

Kaynakça

• Arık, Rüçhan (1999), “Batılılaşma Dönemi Anadolu Türk Mimarisine Bir Bakış”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 247-264.
• Arseven, Celal, Esat (1966), “Mihrab”, Sanat Ansiklopedisi, C. 3, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, s.1347.
• Aslanapa, Oktay (2004); Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılâp Kitabevi, 2. bs. İstanbul.
• Bakır, Betül (1999),” XVIII. Yüzyılda Türk Baroku Camiler”, Osmanlı Ansiklopedisi, s. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 265-275.
• Bakırer, Ömür (2000);XIII. ve XIV. Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Broug, Eric (2016); İslam Sanatında Geometrik Desenler, çev. Yasemin Darbaz Karaca, Klasik Yayınları, İstanbul.
• Çakmak, Yasin (2020), Manisa Yazma Eser Kütüphanesindeki Geometrik Tezyinatlı Ciltler, (Basılmamış Sanatta Yeterlilik Tezi)Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, İstanbul.
• Çam, Nusret (1994);İslamda Sanat, Resim ve Mimari, Elektronik İletişim Ajansı Yayınları, Ankara.
• Çam, Nusret (2016); İslâmda Sanat Sanatta İslam İslâm, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Çok, Beste; “Anadolu Selçuklu Dönemi (1071-1308) Çinili Mihrap Bordürlerinde Tezyinat”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2018, 5/ 8, s. 201-228.
• Demiriz, Yıldız (2004); İslam Sanatında Geometrik Süsleme, İstanbul.
• Doğanay, Aziz (2019), “Türk Tezyini Sanatları”, Türk İslam Sanatları Tarihi El Kitabı, ed. Abdülkadir Dündar, Grafiker Yayınları, Ankara, s. 369-386.
• Doğanbaş, Muzaffer (2013);Amasya II. Bayezid Külliyesi, Amasya Valiliği Yayını, Amasya.
• Erken, Sabih (1972); Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Erzincan, Tuğba (2005), “Mihrap”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, s. 30-37.
• Mülayim, Selçuk (1982); Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Mülayim, Selçuk (1999); Değişimin Tanıkları Ortaçağ Türk Sanatında Süsleme ve İkonografi, Kaknüs Yayınları, İstanbul.
• Önkal, Hakkı; “Selçuklular Devri Amasya Türbeleri”, Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, 1980, S. 4, Ankara, s. 185-240.
• Özbek, Yıldıray (2002);Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Top, Mehmet (1997), Erken Dönem Osmanlı Mihrapları (XIV-XV. Yüzyıl), (Basılmamış doktora tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı, Van.
• Yardım, Ali (2004); Amasya Kaya Kitabesi (Bayezid Paşa İmareti Vakfiyesi), Amasya Valiliği Kültür Yayınları, Ankara.