DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE TARİHİ KİLİSE BİNALARİNİN YENİDEN İŞLEVLENDİRİLMESİ

Yıl 2022, Sayı: 11, 116 - 145, 20.06.2022

Engin Kepenek Hasan Şehmuz Haştemoğlu

Öz

İşlevsel ömürlerini tamamlamış, fakat yapısal ömürlerini tamamlamamış eski binaların yeniden işlevlendirilmesi geçmişten günümüze her dönemde uygulanmıştır. Binaları daha uzun süre kullanmak amacıyla eski binalara tarih boyunca yeni işlevler yüklenmiştir. Geçmişte doğal afetler ve savaşlar dışında kentlerin dokusunun zaman içerisinde yavaş yavaş değiştiği görülür. Aslında endüstri devrimine kadar binaların insan eliyle yıkımına pek rastlanmaz demekte mümkündür. Ancak çağımızda bu durum değişmiş, ekonomik uygunluk sağlandığı takdirde eski binaların yıkılarak yerine yeni binaların yapılması olağan hale gelmiştir. Türkiye ise; koruma altına alınabilmiş tarihi binaların yeniden işlevlendirilmesinin ötesinde bu yaklaşım, toplam inşaat sektörü içerisinde oldukça küçük bir alanı kapsamaktadır. Diğer taraftan sadece restore edilerek işlev yüklemeksizin binayı yapısal anlamda koruma altına alan yaklaşımların, binaları “izlenen” objelere ve zamanla unutulan anıtlar haline dönüştüğü görülmektedir.
Çalışmada ele alınan kilise binaları koruma altına alınmış veya alınması muhtemel bina grubu olarak tercih edilmiştir. Doğu Karadeniz Bölgesi ise tarihsel süreçte Anadolu coğrafyası özelinde Rum, Ermeni ve Gürcü’lerden oluşan farklı Hıristiyan grupların medeniyetlerinden etkilenmesi nedeniyle kilise mimarisi açısından eşsiz bir bölgedir. Erken Hıristiyan dönemden yakın çağa değin bir birlerinden etkilenerek inşa edilen kilise binaları yaşanan savaşlar, göçler, mübadeleler sonrası büyük ölçüde cemaatlerini kaybetmişlerdir. Çalışmada günümüzde ayakta kalmayı başardığı tespit edilen 86 adet kilise yapısı yerinde incelenmiş, mevcut durumları kayıt altına alınmış, yeniden işlevlendirilme olanakları araştırılmıştır. Türkiye ve bölge açısından gerek turistik gerek tarihsel gerekse kültürel bağlamda değer taşımaları nedeniyle büyük bölümü yazınsal literatüre girememiş bu bina stoku hakkında farkındalık yaratmak ve gelecek çalışmalara altlık hazırlamak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Karadeniz bölgesi, tarihi kilise yapıları, yeniden işlevlendirme

RE-FUNCTIONALIZATION OF HISTORICAL CHURCH BUILDINGS IN THE EASTERN BLACK SEA REGION

Öz

Re-functionalization of the historical buildings, which have completed their service life, but not the structural functions, is done from the past till now at all times. In order to use the building for a longer period new functions have been installed in old buildings throughout the history. In the past it is seen that tissues of cities changes in time slowly, apart from the natural disasters and wars. In fact until the industrial revolution it is possible to state that demolition of the buildings by people is nearly not an evident issue. However, this situation has changed in our day, in case of the provision of the economic viability; construction of new buildings instead of the demolished old buildings has become very common. In the case of turkey; beyond the re-functionalization of preserved historical buildings, this approach covers a quite small place inside the whole construction sector. On the other hand, it is observed that the approaches that preserves the building in terms of structure only by restoring without re-functionalizing, turns the buildings in to objects to be “observed” and monuments to be forgotten in time.
The churches that viewed in the study were chosen as preserved or probable preserved building group. East Black Sea Region is, in the history of Anatolia, the reason why it is affected by the different Christian civilizations of Greek, Armenian and Georgian, a unique place in terms of church architecture. The churches that were constructed by influencing each other from the early Christian Period till the Modern Age, after wars, migrations, and exchanges, have largely lost their congregations. In the study, 169 church structures that have been found to be able to survive today were examined in site, the present conditions were recorded and the possibilities of re-functioning were investigated. It is aimed to construct a base for the further studies and create awareness about the building stock that does not exist in the literature wholly, regarding to their significance in terms of the tourism and history of the region and Turkey.

Anahtar Kelimeler

East Black Sea Region, Historical Churches Buildings, Re-Functionalization

Kaynakça

• Alan, A. (Ed.) (2007). Churches in Turkey, İstanbul: As&64 Ltd.
• Albayrak, H. (2010). Tarih Boyunca Doğu Karadeniz’de Etnik Yapılanmalar ve Pontus, İstanbul: Babıali Kitaplığı Yayınları.
• Andersen, A. (2003). Eastern Black Sea Region Before The Ottoman Period Map. Erişim Tarihi 05.09.2019, http://www.conflicts.rem33.com/images/Tne%20Balkans/ponticum.htm
• Aydın, D. Yaldız., E. (2010). Yeniden Kullanıma Adaptasyonda Bina Performansının Kullanıcılar Üzerinden Değerlendirilmesi. METU FJA 2010/1, 1-22
• Bayburt Varzahan Armenian Church, Erişim Tarihi: 5.Eylül.2019, http://wikimapia.org/30993158/tr/Varzahan-U%C4%9Frak-Ermeni-Kiliseleri Bayram, F. (2005). Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul: Ege Yayınları.
• Buchwald, H. (1999). The First Byzantine Achitectural Style: Evolution or Revolution?, Form, Style and Meaning in Byzantine Church, Great Britain: Variorum Collected Studies Series, Ashgate Publishing.
• Cantacusino, S. (1975). New Uses for Old Buildings, London: The Architectural Pres Ltd.
• Cantacuzino, S. (1989). Re/Architecture Old Buildings/New Uses, Spain: Thames and Hudson Publishing.
• Cantacusino, S., Brandt, S. (1980). Saving Old Buildings, London: The Architectural Pres Ltd.
• Çog, M. (2015). Ermeni-Gürcü Dinî Münasebetlerine Dair Bazı Tespitler (V-XII. Yüzyıl), Tarih Okulu Dergisi, 23 (1), 119-137.
• Eyice, S. (1988). Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Cilt 1. Bizans Mimarisi, İstanbul: Türkiye Vakıflar Bankası Yayınları.
• Hamilton, J.A. (1956). Byzantine Architecture and Decoration, London: Bastford Ltd.publishing.
• Haştemoğlu, H.Ş. (2013). Demiryolu İstasyon Binalarına Yeni Fonksiyon Önerileri Geliştirilmesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi /Fen Bilimleri Fakültesi, Isparta.
• Helvacı, F. (2013). Anadolu’da Erken Dönem Bizans Mimarisi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Aksaray Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aksaray.
• Horuloğlu Ş. (1983). Trabzon ve Çevresinin Tarihi Eserleri, Ankara: Er Ofset Matbaacılık.
• Kadiroğlu, M., İşler, B. (2010). Gürcü Sanatının Ortaçağı, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Dağıtım Yayın Basım Ltd. Şti.
• Karaca, Z. (2008). İstanbul’da Tanzimat Öncesi Rum Ortodoks Kiliseleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Krautheimer, R. (1986). Early Christian and Byzantine Architecture. New Haven and London: Yale University Pres.
• Kuş, A. (2016). Batılı Seyyah ve Araştırmacılara Göre 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Doğu Karadeniz Bölgesi. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
• MacDonald, W.L. (1985). Early Christian and Byzantine Architectur. New York: George Braziller Publishing.
• Mango, C. (1978). Byzantine Architecture. New York: Electa/Rizzoli International Publications.
• Mardan, E., Özgönül N. (2005). Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması, Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Yayınları.
• Özsait, M. (1998). İlkçağ Tarihinde Trabzon ve Çevresi, Trabzon Tarihi Sempozyumu, 6-8 Kasım Trabzon. s. 35-45.
• Öztürk, Ö. (2011). Pontus Antikçağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi, Ankara: Genesis Kitap.
• Powell, K. (1999). Architecture Reborn: The Conversion and Reconstruction of Old Buildings, London: Laurence King Publishing.
• Robert, P. (1991). Adaptations: New Uses for Old Buildings, New York: Princeton Architectural Press.
• Sağır, G. (2000). Kayseri İl Merkezindeki Surp Krikor Lubavoriç ve Surp Asvadzin Ermeni Kiliseleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Sağır, G. (2008) Kars ve Çevresi Kral Abas (928 -953) Dönemi kiliseleri: Surp Arak'Elots Kilisesi ve Kümbet Kilise, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Sağır G. (2014). Bizans İmparatorluğu Döneminde Anadolu’da Ermeni Yerleşimleri. M. Metin Hülagü (Ed.), Tarihte Türkler ve Ermeniler: İlkçağ ve Ortaçağ, Ankara: Türk Tarih Kurumu. p.183-205 Toker. S., Korkmaz. A., Haştemoğlu H., (2006). Rapid Visual İnspection of Historical Churches in Isparta Region Turkey. 3rd International Conference on Protection of Structures Against Hazards, Venice.
• Umar, B. (2000). Karadeniz Kappadokia’sı (Pontos), İstanbul: İnkilap Kitabevi Yayınları.
• Url 1: https://karadeniz.gov.tr/sapel-1-gunesli-mahallesi/, (date of access 20.09.2020)
• Url 2: https://karadeniz.gov.tr/acisu-kaya-kilisesi/ (date of access 20.09.2020)
• Url 3: http://www.virtualani.org/varzahan/ (date of access 08.02.2020)