Mesleki Rehabilitasyon: Ülkemizdeki Uygulamalar ve Engellilerin İstihdamı

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 4, 211 - 226, 31.12.2024

Kübra Doğanay Bulduk , Mine Ocaktan

https://doi.org/10.17827/aktd.1480389

Öz

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’ne göre bir milyardan fazla insan (dünya nüfusunun %15’i) engelli olarak değerlendirilmekte, zamanla daha da artması beklenmektedir.
Engellilik ve yoksulluk iç içe geçmiş kavramlardır. Günümüzde meslek sahibi olmanın sağlık ve esenlik üzerine olumlu etkisi olduğu bilinmektedir. Dahası, insanların iş-meslek sahibi olması temel hak ve özgürlükler kapsamındadır. Bu nedenle engelli bireylerin iş ve meslek sahibi olması tartışılamaz öneme sahiptir.
Engellilerin yaşamın pek çok alanında karşılaştıkları dezavantajlar iş dünyasına adım attıktan sonra da devam etmektedir. Mesleki rehabilitasyon kapsamının sadece işe girişi sağlamak ile sınırlı olmayıp, işi sürdürme konusunu da kapsaması gerektiği açıktır.
Mesleki rehabilitasyonun tanımı ile ilgili bireysel, kurumsal ve sosyal düzeyde fikir birliği mevcut değildir. Mesleki rehabilitasyon, sadece fiziksel ve zihinsel engelliliği olan kişinin emniyetli ve uygun bir işe yerleştirilmesi ile sınırlı olmayıp engelli bireylerin ekonomik bağımsızlığının kazandırılması ve sürdürülmesiyle ilgili sürecin tamamıdır.
Mesleki rehabilitasyon hizmetleri kapsamında iki grup tanımlanabilir. Birincisi mevcut bir işi varken sonradan ortaya çıkan durum (yaralanma veya hastalık) nedeniyle bu hizmete ihtiyaç duyanlar, ikincisi ise mevcut engeli nedeniyle hiç güvenceli bir işi olmamış olanlardır. İkinci hizmet boyutu pek çok ülkede kapsam dışı bırakılmakta veya daha çok habilitasyon kapsamında değerlendirilmektedir. Türkiye’de ise herhangi bir işi olmayan engelli bireylerin istihdamının sağlanması yönünde düzenlemeler mevcutken, çalışanların mesleki rehabilitasyonu ve işe dönüş süreçlerine (sürdürülebilir istihdam) yönelik bir yasal düzenleme bulunmamaktadır.
Engelli bireylerin istihdamına yönelik uygulamalar mesleki rehabilitasyon kapsamındadır. Bu uygulamalardan başlıcaları; kota yöntemi, korumalı istihdam (korumalı iş yeri), destekli istihdamdır. Türkiye’de resmi olarak mesleki rehabilitasyon kapsamında engellilerin istihdamına yönelik uygulamalar yazımız içerisinde özetlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

mesleki rehabilitasyon, istihdam, engellilik, kota yöntemi, korumalı istihdam, destekli istihdam

Vocational Rehabilitation: Practices in Our Country and Employment of the Disabled

Öz

According to the World Health Organization (WHO), more than one billion people (15% of the world's population) are considered disabled, and it is expected to increase further over time.
Disability and poverty are intertwined concepts. Today, it is known that having a profession has a positive effect on health and well-being. Moreover, it is within the scope of fundamental rights and freedoms for people to have a job or profession. For this reason, it is of indisputable importance that people with disabilities have a job and a profession.
The disadvantages they face in many areas of life continue even after they step into the business world. It is clear that the scope of vocational rehabilitation should not be limited to providing employment only, but should also cover the issue of maintaining the job.
There is no consensus on the definition of vocational rehabilitation at the individual, institutional and social level. Vocational rehabilitation is not only limited to the placement of the person with physical and mental disability in a safe and suitable job, but also the whole process of gaining and maintaining the economic independence of people with disabilities.
Two groups can be defined within the scope of vocational rehabilitation services. The first is those who need this service due to a condition (injury or illness) that arose later when they had a current job, and the second is those who have never had a secure job due to their current disability. The second dimension of service is left out of the scope in many countries or is considered more within the scope of habilitation. In Turkey, while there are regulations for the employment of disabled individuals who do not have any job, there is no legal regulation for the vocational rehabilitation and return to work processes (sustainable employment) of the employees.
Practices for the employment of people with disabilities are within the scope of vocational rehabilitation. The main ones of these applications are; The quota method is sheltered employment (protected workplace), supported employment. Practices for the employment of the disabled within the scope of official vocational rehabilitation in Turkey are summarized in our article.

Anahtar Kelimeler

Vocational Rehabilitation, Employment, Disability, Quota Method, Sheltered Employment, Supported Employment

Kaynakça

• 1. Vornholt K, Villotti P, Muschalla B, Bauer J, Colella A, Zijlstra F, et al. Disability and employment–overview and highlights. European Journal of Work and Organizational Psychology [Internet]. 2018;27(1):40–55.
• 2. WHO. Disability [Internet]. Available from: https://www.who.int/health-topics/disability#tab=tab_1 Accessed: 7 May 2024.
• 3. Altman BM. Definitions, concepts, and measures of disability. Ann Epidemiol. 2014;24(1):2–7.
• 4. Rehabilitasyon 2030 [Internet]. WHO. Available from: https://www.who.int/initiatives/rehabilitation-2030 Accessed: 7 May 2024.
• 5. WHO. Rehabilitasyon [Internet]. Available from: https://www.who.int/health-topics/rehabilitation#tab=tab_1 Accessed: 7 May 2024.
• 6. Karaaslan L. Engelli İstihdamında Destekli İstihdam Ne Vadediyor? KARATAHTA İş Yazıları Dergisi. 2019;14:77-108.
• 7. Baran N. İşverenlerin Zihin Engelli Bireylerin İstihdamlarına İlişkin Görüş ve Önerileri (Bursa İlinde Bir Araştırma). Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü; 2003.
• 8. Alkan Meşhur HF. Ortopedik Engellilerin İstihdamında Tele çalışmaya İlişkin Tutumlar Açısından Bir Uygulama. Akdeniz İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 2011;11(22):72-118.
• 9. Gezer Aydın G, Topkaya Ö. Engellilik Değerlendirmesi ve Mesleki Rehabilitasyon Uygulamaları: Çeşitli Ülkeler ile Türkiye Karşılaştırması. KARATAHTA İş Yazıları Dergisi. 2019;14:135-153.
• 10. Ross J. Occupational Therapy and Vocational Rehabilitation [Internet]. john Wiley & Sons. 2013. p. 288. Available from: https://books.google.com.tr/books?id=D8uqLwFcmuAC&pg=PA1963&hl=tr&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false Accessed: 7 May 2024.
• 11. Elliott T, Leung P. Vocational rehabilitation: History and practice. Handbook of vocational psychology. 2005;3:319–343.
• 12. United Nations. Envision2030 Hedef 1: Yoksulluk Yok. [Internet]. Available from: https://www.un.org/development/desa/disabilities/envision2030-goal1.html Accessed: 7 May 2024.
• 13. Öztürk M. Türkiye’de Engelli Gerçeği. Serenli A, editor. İSTANBUL: Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği Cep Kitapları; 2011. p.: 113.
• 14. WHO. Dünya Engellilik Raporu.; 2011. Available from: https://static.ohu.edu.tr/uniweb/media/portallar/engelsizuniversite/duyurular/1345/diwnu3i5.pdf Accessed: 7 May 2024.
• 15. Karaaslan L. Geçmişten günümüze engelli istihdamı: engelliler için nitelikli istihdamda yeni yaklaşımlar. Çalışma İlişkileri Dergisi. 2020;1(Ocak):46-58.
• 16. Çondur F, Yenipazarlı A, Cömertler N. Engelli İstihdamının Dünyada ve Türkiye’deki Görünümü. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi. 2020;7(5):347-362.
• 17. Çimşir E. Türkiye’de Mesleki Rehabilitasyon Hizmetleri ve İhmal Edilmiş Bir Alan Olarak Rehabilitasyon Danışmanlığı. Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 2019;19(1):114-124.
• 18. Nivorozhkin A, Reims N, Zollmann P, Bethge M. [Vocational Rehabilitation - Comparing Clients of the Federal Employment Agency and the German Pension Insurance]. Rehabilitation (Stuttg). 2018;57(3):149-156.
• 19. Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi. Engellilik ve Sosyal Hizmet. In: Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi Ders Kitabı. p.:18.
• 20. Kayıhan H, Köse B. Türkiye’de ve Dünyada Mesleki̇ Rehabilitasyon. Türkiye Klinikleri. 2018;3(1):30-41.
• 21. Duru H, Sinan FN, Söner O, Gültekin F. Mesleki Rehabilitasyon Psikolojik Danışmanlığı: Bir Derleme (Rehabilitasyon Psikolojik Danışmanlığı). Turkish Studies-Educational Sciences. 2020;15(6):4169-4190.
• 22. Boz Eravcı D. İş Sağlığı Ve Güvenliğinde Bir Sosyal Politika Aracı Olarak Mesleki Rehabilitasyon: Ülkelere Göre İyi Uygulamaların İncelenmesi. Hak İş Uluslararası Emek ve Toplum Dergisi. 2021;10(26):30-45.
• 23. Marnetoft S. The challenges of vocational rehabilitation in Sweden. Kuntoutus Fin J Rehabil. 2009;4:5-10.
• 24. Marnetoft SU. Vocational rehabilitation. In: Handbook of Vocational Rehabilitation and Disability Evaluation. Springer; 2015:73-103.
• 25. R099 - Mesleki Rehabilitasyon (Engelli) Tavsiyesi, 1955 (No. 99). İnternational labour Organization. Published 1955. Available from: https://www.ilo.org/dyn/normlex/en/f?p=NORMLEXPUB:12100:0::NO::P12100_INSTRUMENT_ID:312437 Accessed: 7 May 2024.
• 26. Huri M, Aslan F, Seyhan K, Akı E, Kerem Günel M. Çocukluk Dönemi Habilitasyon Uygulamaları. Ergoterapi ve Rehabilitasyon Dergisi. 2020;8(1):85-90.
• 27. Demirci OO. Ergoterapi: Geleceğin Mesleği Olabilecek Bir Meslek Alanı. Klinik Psikiatri. 2017;(20):59-65.
• 28. European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA). Rehabilitation and return-to-work polices and systems in European Countries. European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA). Available from: https://osha.europa.eu/en/oshwiki/rehabilitation-and-return-work-polices-and-systems-european-countries Accessed: 15 March 2024.
• 29. European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA). Austria - Fit2Work. European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA). Published 2015. Available from: https://osha.europa.eu/en/publications/austria-fit2work Accessed: 15 March 2024.
• 30. İştar Işıklı E, Çelen Aİ, Şen M, Kul Parlak N, Uludağ güler Ç, Kabakçı A et al. Engelliler ve İstihdam. In: Şen M, ed. Türkiye’de Engelliler ve Sosyal Politikalar. 1th ed. Efe Akademi Yayınları; 2023:151-179.
• 31. Çavuş ÖH, Tekin A. Türkiye’de Engellilerin İstihdam Yöntemi Olarak Korumalı İş yeri. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 2015;30(1):145-165.
• 32. Kregel, John, and David H. Dean. "Sheltered vs. supported employment: A direct comparison of long-term earnings outcomes for individuals with cognitive disabilities." Achievements and challenges in employment services for people with disabilities: The longitudinal impact of workplace supports (2002): 63-84.
• 33. Nettles JL. From sheltered workshops to integrated employment: A long transition. 2013;8(9); 1-27.
• 34. Engelliler Hakkında Kanun. T.C. Resmi Gazete, 2005, 5378, 7 Temmuz 2005.
• 35. İş Kanunu. T.C. Resmi Gazete, 2003, 4857, 22 Mayıs 2003.
• 36. Özel Mesleki Rehabilitasyon Merkezleri Hakkında Yönetmelik. T.C. Resmî Gazete. Published 2006. Available from: https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2006/05/20060502-6.htm Accessed: 15 March 2024.
• 37. On İkinci Kalkınma Planı (2024-2028). Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Bakanlığı. Published online 2023. Available from: https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2023/12/On- Ikinci-Kalkinma-Plani_2024-2028_11122023.pdf Accessed: 19 March 2024.
• 38. Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği. Resmi Gazete; 2008. Available from: https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=12511&mevzuatTur=KurumVeKurulusYonetmeligi&mevzuatTertip=5 Accessed: 19 March 2024.
• 39. TUİK Engellilik verileri. Türkiye İstatistik Kurumu. Available from: https://data.tuik.gov.tr/Search/Search?text=engelli Accessed: 14 March 2024.
• 40. TÜİK. Kayıtlı olan engelli bireylerin çalışma durumunun engel türüne göre dağılımı, 2010. Available from: https://data.tuik.gov.tr/Search/Search?text=engelli Accessed: 7 May 2024.
• 41. Türkiye Cumhuriyeti Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel müdürlüğü. Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni Nisan 2023. Türkiye Cumhuriyeti Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel müdürlüğü. Published April 2023. Available from: https://aile.gov.tr/media/135432/eyhgm_istatistik_bulteni_nisan_23.pdf Accessed: 7 May 2024.
• 42. Devlet Memurları Kanunu. T. C. Resmi Gazete, 1965, 657, 14 Temmuz 1965.
• 43. Engelli ve Yaşlı İstatistik Bülteni Mayıs 2022. T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’na bağlı Engelli ve yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü. Published February 11, 2022. Available from: https://www.aile.gov.tr/media/111110/eyhgm_istatistik_bulteni_mayis2022.pdf Accessed: 25 July 2024.
• 44. Korumalı İşyerleri Hakkında Yönetmelik. Available from: https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=19050&mevzuatTur=KurumVeKurulusYonetmeligi&mevzuatTertip=5 Accessed: 7 May 2024.
• 45. Korumalı İşyerleri. T.C. Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı. Available from: https://www.aile.gov.tr/sss/engelli-ve-yasli-hizmetleri-genel-mudurlugu/korumali-isyerleri/#:~:text=Korumalı işyerleri%2C işgücü piyasasında çalışma,ve mali yönden desteklenen işyerleridir. Accessed: 7 May 2024.
• 46. Bağımsızım Çünkü Çalışıyorum: İş Koçu Destekli İstihdam Programı. Türkiye Down Sendromlular Derneği. Available from: https://www.downturkiye.org/is-koclugu-ve-down-sendromlu-genclerin-istihdami Accessed: 7 May 2024.
• 47. Uluslararası Down Federasyonu (UDF). Uluslararası Down Federasyonu (UDF). Available from: https://www.uluslararasidownsendromufederasyonu.com/#works Accessed: 7 May 2024.
• 48. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Ergoterapi Bölümü İle Çalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü Arasında Mesleki Rehabilitasyon Merkezi Çalışmaları Alanında İş Birliği Protokolü. Published 2017. Available from: https://media.iskur.gov.tr/13551/iskur-hacettepe-universitesi-protokolu.pdf Accessed: 7 May 2024.
• 49. SBÜ Ankara Gaziler Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Eğitim ve Araştırma Hastanesi Mesleki Rehabilitasyon Ünitesi. Published 2022. Available from: https://gazilerftr.saglik.gov.tr/TR,78605/mesleki-rehabilitasyon-unitesi.html Accessed: 7 May 2024.