Indonesian Impressions of the Batavian (Jakarta) Consuls of the Ottoman Empire

Yıl 2024, , 1351 - 1366, 27.09.2024

Lokman Akbaş

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1196233

Öz

The Ottoman Empire has relations with Indonesia or the Java Islands, which are known in Ottoman Turkish with its old name, dating back to the 16th century. The Ottoman Empire, which started to open consulates in different parts of the world at the beginning of the 19th century, opened a consulate in 1882 in Jakarta or Batavia, which was the capital of the Dutch colonies in Southeast Asia and became the capital of Indonesia until 2022, which gained its independence after 1945. Except for some interruptions, this consulate continued until 1923 and a total 11 Batavia General Colsuls served, one of whom was honarary and the other appointed This article will focus on the reports written by these consols about the Arab Ottoman subjects of Hadramut origin who settled in the region and the local Muslim people of Indonesia. In addition, their geographical, administrative, social and human impressions about Indonesia will also be included. Since only a few of the consuls have prepared comprehensive reports on Indonesia, it has not been possible to convey the evaluations of all consuls in this article. However, the reports we have obtained give us important information about Indonesia in the last quarter of the 19th century and the first quarter of the 20th century. Reports are subjective as they reflect personal opinions. However, the compatibility of the reports prepared at different times by different personalities confirms the information given. It is highly probable that some information that is not wanted to be received by the Netherlands is encrypted, destroyed or transmitted orally and thus remained confidential. However, the information and documents we have obtained will contribute to a better understanding of the history written about Indonesia and will shed light on the last period of a state that lived more than six centuries.

Anahtar Kelimeler

Java, Indonesia, Batavia, Jakarta, Ottoman consuls

Osmanlı Devleti’nin Batavya (Cakarta) Şehbenderlerinin Endonezya İzlenimleri

Öz

Osmanlı Devleti’nin Endonezya ya da Osmanlı Türkçesi’ndeki eski ismiyle Cava Adaları ile 16. yüzyıla dayana ilişkileri vardır. 19. yüzyıl başlarından itibaren dünyanın farklı yerlerine şehbenderlik açmaya başlayan Osmanlı Devleti, Güneydoğu Asya’da Hollanda sömürgelerinin başkenti olan ve 1945 sonrasında bağımsızlığını kazanan Endonezya’ya 2022 yılına kadar başkentlik yapan Cakarta ya da eski ismiyle Batavya’da 1882 yılında bir şehbenderlik açmıştır. Bazı fasılalar hariç tutulursa bu şehbenderlik 1923 yılına kadar devam etmiş ve biri fahri diğerleri muvazzaf başşehbender olmak üzere toplam 11 Batavya şehbenderi görev yapmıştır. Bu makalede bu şehbenderin, bölgeye yerleşmiş Hadramut asıllı Arap Osmanlı tebaası ile Endonezya’nın yerel Müslüman halkı hakkındaki raporları odak noktası olacaktır. Ayrıca onların Endonezya hakkındaki coğrafi, idari, sosyal ve insani izlenimlerine de yer verilecektir. Şehbenderlerden sadece birkaçı Endonezya hakkında kapsamlı rapor hazırladığından bütün şehbenderlerin değerlendirmelerini bu makalede aktarmak mümkün olmamıştır. Ancak elde edebildiğimiz raporlar 19. yüzyılın son çeyreği ile 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Endonezya hakkında bize önemli bilgiler vermektedir. Raporlar şahsi kanaatleri yansıttığından sübjektiftir. Ancak farklı kişiler tarafından farklı zamanlarda hazırlanan raporların birbiriyle uyumlu olması verilen bilgileri doğrular niteliktedir. Hollanda’nın eline geçmesi istenmeyen bazı bilgilerin şifreli yazılmış, imha edilmiş veya şifahen aktarılmış olduğundan gizli kalmış olması da kuvvetle muhtemeldir. Ancak elde edebildiğimiz bilgi ve belgeler Endonezya coğrafyası hakkında yazılan tarihin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacak ve altı asırdan fazla yaşamış bir devletin son dönemine ışık tutacaktır.

Anahtar Kelimeler

Cava, Endonezya, Batavya, Cakarta, Osmanlı şehbenderleri

Kaynakça

• Arşiv kaynakları
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO) (5 Mayıs 314 (17 Mayıs 1898)). Batavia etfal-i müslimesinden Dersaadet'e gönderilen çocuklardan üçünün Mekteb-i Sultani'ye ve birinin Mekteb-i Mülkiye'ye kaydedildiği ve Singapur ve Cava mütemeyyizan-ı İslamiyesi'nin göndermek istedikleri çocukların sayısının şehbenderlikten sorulması. (1166/87419_7). CBOA, Ankara.
• Dahiliye Mektubî Kalemi (DH.MKT) (30 Rabiulahir 1322 (14 Temmuz 1904)). Otuz kişi adına tebealığa kabul talebinde bulunan Cavalı Abdullah ve beraberindekilerin, öncelikle tabi oldukları hükümetten uyruk değişikliği için izin almaları gerektiği. (856/67_3). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti İdare (HR.İD) (31 Ekim 1913). Cava ve havalisindeki Müslüman ahaliye dağıtılmak üzere Mushaf-ı Şerif gönderilmesi. (1373/57). CBOA, Ankara. Hariciye Nezareti İstişare Odası (HR.HMŞ.İŞO) (31 Kânunusani 1305 (12 Şubat 1890)). Batavya başşehbenderinin Cava ve Hadramut halkının tabiiyeti ve yaşayış şekillerini içeren tahriratı. (174/5_1). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi (HR.MKT) (11 Rabiulevvel 1275 (19 Kasım 1858)). Bahr-i Muhit ve Cava taraflarından muhacir olarak Basra'ya gelecek olanların kabul edilip himaye olunmaları. (261/64). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti Siyasî (HR.SYS ) (27 Haziran 1884). Felemenk Devleti müstemlekelerinden Cezayir-i Hindiye'nin (Malezya- Endonezya) siyasi, ticari, sınai ve coğrafi ahvaline dair rapor. (2895/9). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti Siyasî (HR.SYS) (19 Aralık 1890). Cava hükümdarının Osmanlı tabiiyetine girmek istemesi. (551/4). CBOA, Ankara. Hariciye Nezareti Siyasî (HR.SYS) (24 Eylül 1914). Hollanda Hindistanı’ndaki yabancılar; Osmanlılar rejimi; Abdurrahman Abdülmecid meselesi. (563/1_615). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti Siyasî (HR.SYS) (24 Şubat 1330/1915). Batavya Başşehbenderi Refet Bey'in Felemenk hükümetinin ve müstemlekeleri olan Java'daki memurlarının siyasi temayülleri ile ilgili değerlendirmeleri. (2406/80). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti Siyasî (HR.SYS) (1 Mart 1921). Batavya Başşehbenderi Refet Bey'in İslam dünyasındaki çöküşün sebebleri ve misyonerlerin faaliyetleri hakkında bir mütalaası. (2465/72). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti Tahrirat (HR.TH) (25 Eylül 1905). Batavya'da (Jacarta) bulunan Osmanlı tebaasının durumlarının kötü olduğuna dair Batavya başşehbenderinin raporu. (324/82). CBOA, Ankara.
• Hariciye Nezareti Tahrirat (HR.TH) (21 Şubat 1906). Batavya Başşehbenderliğince dört Felemenk'e pasaport verildiği iddiasının doğru olmadığı… Felemenk Sefareti'ne kısaca durumun cevaben iletilmesi. (330/92). CBOA, Ankara.
• İrade Hariciye (İ.HR) (29 Recep 1266 (10 Haziran 1850)). Cava Hükümdarı Mansur Şah'ın gönderdiği bir adam vasıtasıyla bağlılığını bildirdiği ve bir miktar da iane taleb ettiği. (66/3208). CBOA, Ankara.
• İrade Hariciye (İ.HR) (18 Ramazan 1308 (27 Nisan 1891)). umatra mütemeyyizanından Mösyö Henri'nin memleketi ahalisine parasız olarak tevzi olunmak üzere altı yüz adet Mushaf-ı şerif gönderdiği. (321/20729). CBOA, Ankara.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS) (17 Recep 1273 (13 Mart 1357)). Felemenk'de Hind ve Amerika'daki başlıca adalar limanlarında şehbenderlik tesisi. (9/368). CBOA, Ankara.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS) (17 Muharrem 82 (29 Nisan 1869)). Cava adasında bulunan Açe hükümetinin istidasına ve Pertev Efendi'nin gönderilmesine dair. (37/1524_24). CBOA, Ankara.
• İrade Meclis-i Vâlâ (İ.MVL) (16 Safer 1268 (10 Aralık 1851)). Cava hükümdarının tabiyet-i saltanat-ı seniyye şerefine mazhariyeti hususu ve müteferriat-ı saire. (226/7706). CBOA, Ankara.
• Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF.MKT) (19 Rabiulahir 1317 (27 Ağustos 1899)). Cava İslam ahalisi ve talebesine ücretsiz dağıtılmak üzere gönderilen Mushaf-ı Şerife hakkında olunacak muamelenin Hariciye Nezareti'ne bildirilmesi. (462/33).CBOA, Ankara.
• Sadaret Divan Kalemi Name-i Hümayun Evrakı (A.}DVN.NMH) (29 Zilhicce 1272 (31 Ağustos 1856)). Felemenk Devleti'nin Hindistan'ın doğu taraflarına şehbender tayinine dair ruhsatname. (8/20). CBOA, Ankara.
• Sadaret Divan Kalemi Name-i Hümayun Evrakı (A.}DVN.NMH) (24 Safer 1273 (25 Ekim 1856). Felemenk Devleti ile akdolunan muahedat. (40/8).CBOA, Ankara.
• Sadaret Divan Kalemi Name-i Hümayun Evrakı (A.}DVN.NMH) (25 Şaban 1273 (20 Nisan 1857)). Devlet-i Aliyye ile Nederland arasında karşılıklı şehbenderler ikamesine dair tasdikname. (Dosya: 8/Gömlek: 30). T.C. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivleri (CBOA), Ankara.
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A.}MKT.MHM) (18 Zilhicce 1306 (15 Ağustos 1889)). Üç aded Felemenk vapur kumpanyasının Cidde'den yolcu almalarının engellenmesinden dolayı taleb ettikleri tazminata dair. (558/1_49). CBOA, Ankara.
• Yıldız Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ) (29 Zilkade 1320 (29 Mart 1893)). Hollandalıların zulmü altında ezilen Endonezya Müslümanları'na padişahın sahip çıkmasının devlete faydalı olacağı. (46/10). CBOA, Ankara.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE) (21 Ramazan 1303 (23 Haziran 1886)). Hind adalarına dair, Bombay Başşehbenderi Galib Bey'in layihası. (8/6). CBOA, Ankara.
• Yıldız Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA) (19 Recep 1315 (14 Aralık 1897)). Batavya Şehbenderi Mehmet Kamil mührüyle Hariciye Nezaretine yazılan ve Malezya ahvalinden bahseden tahrirat. (28/58). CBOA, Ankara.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y.A.HUS) (1 Nisan 1314 (13 Nisan 1898)). Felemenk Hükümeti'nin, Açe Devleti'yle Felemenk müstemlekâtından olan Cezayir-i Hindiye'de yaptığı mezâlim. (385/2_3). CBOA, Ankara.
• Kitap ve Makaleler
• Aykut, A. S. (Nisan 2004). “54. Bölüm: Notlar”, İbn-i Battuta Seyahatnemesi, C. 2 içinde, 2. Baskı. (s. 890-893). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Göksoy, İ. H. ve Tetik, Z. (2019). “Osmanlı Devleti’nin Batavya Başşehbenderi Hacı Rasim Bey’in Hayatı, Faaliyetleri Ve Meclis-İ Mebusan’a Sunduğu Arzuhali”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD) (Eurasian Journal of Researches in Social and Economics (EJRSE)) C. 6, S. 5: 211-229.
• H. İ. Rasim Bey. (r. Teşrinisani 1326, m. Kasım 1910). Batavya Başşehbender-i Sabıkı Hacı Rasim Bey Tarafından Meclis-i Mebusan Riyaset-i Celilesine Takdim Kılınan Arzuhali. İstanbul: Arşak Garoyan Matbaası..
• Hurgronje, S. C. (2007). Mekka in the Latter Part of the 19th Century: Daily Life, Customs and Learning: The Moslims of the East-Indian Archipelago. Leiden, Boston: Brill, 2007.
• Kadı, İ. H. and Peacock, A. (2021). Ottoman-Southeast Asian Relations: Sources from the Ottoman Archives. Leiden, Brill.