Bir İmparatorluk Düşü mü Yoksa Pragmatik Bir Gerçeklik mi: İslâmcıların Ziya Gökalp Eleştirileri

Yıl 2024, , 371 - 386, 27.12.2024

Muhammed Emre Sütcü

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1574510

Öz

Osmanlı münevveri, imparatorluğun son anına kadar, devletin varlığını geleceğe taşımayı arzulamış, takındığı bu tavır çerçevesinde düşüncesini geliştirmiştir. Siyasal ve toplumsal açıdan sarsıntıya uğrayan imparatorluk çeşitli ideolojik cereyanlara sahne olmuştur. II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesiyle birlikte neşir hayatında şahit olunan hareketlilik üç farklı ideolojik şemanın belirginleşmesini sağlamış ancak bu belirginleşme ne zamansal ne de cereyana mensup olma bakımlarından keskin ayrımlara ve kompartımanlaşmaya sebep olmuştur. Ne İslâmcıların Ziya Gökalp’i ne de Ziya Gökalp’in İslâmcı münevveri tam olarak karşısına almaması özünde imparatorluk düşünürü olmalarıyla vuzuha ermektedir. II. Meşrutiyette Gökalp’in şahsına yöneltilen eleştirinin en berrağı, yine Ziya Gökalp’in açtığı ‘içtimai usul-ü fıkıh’ tartışması çerçevesinde belirginleştiği görülmektedir. Ancak bu eleştirinin siyasal tonu arka planda olup kelâm alanına ilişkin teknik bir eleştiri olduğu görülmektedir. Gökalp’in ideolojik tavrına yöneltilen eleştiri 1930’dan sonra Hüseyin Kazım Kadri tarafından yöneltilmiştir. Daha sonra yöneltilen İslâmcı eleştirilerin ise bilimsel ve nesnel bir perspektiften olmadığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ziya Gökalp, İslâmcılık, Türkçülük, İçtimai Usulü Fıkıh, Hüseyin Kâzım Kadri

AN IMPERIAL DREAM OR A PRAGMATIC REALITY: ISLAMISTS' CRITICISM OF ZİYA GÖKALP

Öz

Until the last moment of the empire, Ottoman intellectuals desired to carry the existence of the state into the future and developed their thoughts within the framework of this attitude. The empire, which was shaken politically and socially, was the scene of various ideological movements. The dynamism witnessed in the publishing life after the abdication of Abdülhamit II led to the crystallization of three different ideological schemes, but this crystallization did not lead to sharp distinctions and compartmentalization in terms of temporal or movement affiliation. The fact that neither the Islamists fully confronted Ziya Gokalp nor Ziya Gpkalp fully confronted the Islamist intelectuals becomes clear because they were essentially imperial thinkers. In the Second Constitutional Monarchy, the clearest criticism of Gokalp’s personality is seen to have become evident within the framework of the ‘social usul-u fiqh’ debate opened by Ziya Gökalp. However, the political tone of this criticism was in the
background and it was a technical criticism in the field of kalam. The criticism of Gökalp’s ideological attitude was directed by Hüseyin Kazım Kadri after 1930. It is seen that the later Islamist criticisms were not from a scientific and objective perspective.

Anahtar Kelimeler

Ziya Gokalp, Islamism, Turkism, Social Usul al-Fiqh, Huseyin Kazim Kadri

Kaynakça

• Akçura, Y. (1976). Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Arai, M. (1994). Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği. (Y. Demirel, Dü., & T. Demirel, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Baş, M.F., Akyurt. M. Ali. (2022). Kavramlarla Oynamak: Ziya Gökalp Düşüncesinde Ulusötesi Kategoriler ve "Beynelmileliyet" Kavramı. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 461-491.
• Bulut, Y. (2016). Sosyal ve Siyasal Arasına Sıkışmış Bir Düşünür: Ziya Gökalp ve Hars-Medeniyet Kuramı. Istanbul University Journal of Sociology, 79-110.
• Coşkun, İ. (2004). Bir İmparatorluk Entelektüeli Olarak Ziya Gökalp. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(8), 67-76.
• Deringil, S. (2002). İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdulhamid Dönemi 1876-1909. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Düzdağ, E. (2018). Sebilürreşad Mecmuası. İstanbul: Bağcılar Belediyesi Kültür Yayınları.
• Erişirgil, M. E. (2007). Bir Fikir Adamının Romanı Ziya Gökalp. (C. A. Aykut Kazancıgil, Dü.) Ankara: Nobel Yayıncılık.
• Fergan, E. E. (2011). Mehmed Akif: Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları. (Haz. Gün, F.) İstanbul: Beyan Yayınları.
• Genç, H. M. (tarih yok). İslami Açıdan Ziya Gökalp ve Türkçüler. İstanbul: Tek Yol Yayınları.
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek İslâmlaşmak Muasırlaşmak. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Georgeon, F. (1996). Türk Milliyetçiliğinin Kökenler: Yusuf Akçura (1876-1935). (A. Er, Çev.) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Danış, İ., Göleç M. ve Köse Ö. F. (2019). İslam Mecmuası (1914-1918). İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kısakürek, N. F. (1991). Batı Tefekkürü ve İslam Tasavvufu. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları.
• Kadri, H. K. (1989). Ziya Gökalp'in Tenkidi. (İ. Kara, Dü.) İstanbul: Dergah Yayınları.
• Kara, İ. (2005). Din ile Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Kara, İ., Asılsoy, A. (2023). Din ve Milliyet. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Karakaş, M. (2000). Türk Ulusçuluğunun İnşası. Ankara: Vadi Yayınları.
• Kurbanov, Ş. (2011). Cemaleddin Afgani ve Türk Dünyası. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Kushner, D. (1977). The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908. London: Frank Cass.
• Landau, J. M. (1995). Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. London: Hurst&Company.
• Mardin, Ş. (1996). Yeni Osmanlı. (Ö. Laçiner, Dü., & F. U. Mümtazer Türköne, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• Naim, B. A. (2018). İslam'da Dava-yı Kavmiyet. İstanbul: Beyan Yayınları.
• Türköne, M. (1994). Cemaleddin Afgani, Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.