Reading Ziya Gökalp in Reverse: Liberal/Individualist Criticism

Yıl 2024, , 121 - 134, 27.12.2024

Mehmet Ali Akyurt

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1574585

Öz

In the historiography of Turkish sociology, the opposition constructed between Ziya Gökalp and Sabahattin Bey is associated with political/social dichotomies such as patriot vs. traitor, nationalist vs. cosmopolitanist, centralist vs. decentralist, authoritarian vs. liberal/democratic, Turkist vs. Westernist, collectivist vs. individualist, statist vs. society centered, left Kemalist vs. right Kemalist, social reform based on coercion vs. consent, modernization from above vs. from below. In scientific/methodological terms, it is associated with dichotomies such as theoretical - empirical, diachronic (historical) - synchronic, Durkheimian - Le Playian. While some of these interpretations were developed by supporters of Gökalp or Sabahattin Bey for defensive/offensive purposes, it has also been a common approach to use these two poles as ideal types in order to determine which of them a Turkish sociologist is closer to. Aside from a few articles on the criticism of Gökalp by individual figures, there is no holistic picture of how Gökalp was seen through the eyes of Sabahattin Bey and his followers. As a matter of fact, this research aims to trace explicit and implicit criticisms of Gökalp in the texts of Sabahattin Bey's supporters. The study argues that Sabahattin Bey's followers approached Gökalp's views to a considerable extent, but did not abandon the emphasis on individualism, albeit in a transformed form.

Anahtar Kelimeler

History of Turkish sociology, liberalism, individualism, Ziya Gökalp, Sabahattin Bey

Ziya Gökalp’i Tersinden Okumak: Liberal/Bireyci Eleştiri

Öz

Türk sosyoloji tarihçiliğinde Ziya Gökalp ile Sabahattin Bey arasında inşa edilen karşıtlık siyasal/toplumsal açıdan vatansever – vatan haini, milliyetçi – kozmopolitist, merkeziyetçi – ademimerkeziyetçi, otoriter – liberal/demokratik, Türkçü – Batıcı, toplumcu – bireyci, devletçi – toplumcu, sol Kemalist – sağ Kemalist, zora – rızaya dayalı toplumsal reform, yukarıdan – aşağıdan modernleşme gibi; bilimsel/yöntemsel açıdansa teorik – ampirik, artzamanlı (tarihsel) – eşzamanlı, Durkheimcı – Le Playci gibi ikiliklerle ilişkilendirilir. Bu yorumların bir kısmı Gökalp ya da Sabahattin Bey taraftarları tarafından, savunma/saldırı amacıyla geliştirilmişse de bu iki kutbu birer ideal tip olarak kullanarak bir Türk sosyoloğunun hangi açıdan hangisine yakın olduğunu tespit etmek de yaygın bir yaklaşım olmuştur. Tekil isimlerin Gökalp eleştirilerine dair birkaç yazı bir kenara, Sabahattin Bey ve takipçilerinin gözünden Gökalp’in nasıl göründüğüne dair bütünsel bir resim ortaya konmuş değildir. Nitekim bu araştırma Batıcılar içinde yer alan “Sabahattin Beyci” grubun Gökalp eleştirilerine odaklanmakta; başta Sabahattin Bey’in kendi metinleri olmak üzere; Mehmet Ali Şevki Sevündük, Selahattin Demirkan, Tahsin Demiray ve Nezahat Nurettin Ege gibi kendi beyanlarına göre Sabahattin Bey taraftarlarının yanı sıra Hilmi Ziya Ülken, Ziyaeddin Fahri Fındıkoğlu, Nurettin Şazi Kösemihal, Cahit Tanyol ve Cavit Orhan Tütengil gibi üçüncü kişiler tarafından Sabahattin Bey’e daha yakın konumlandırılan entelektüellerin metinlerinde açık ve örtük Gökalp eleştirilerinin izini sürmeyi hedeflemektedir. Çalışmada Sabahattin Bey’in takipçilerinin önemli ölçüde Gökalp’in görüşlerine yaklaştıkları fakat bireycilik vurgusundan, dönüştürerek de olsa, vazgeçmedikleri iddia edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk sosyoloji tarihi, liberalizm, bireycilik, Ziya Gökalp, Sabahattin Bey

Kaynakça

• Akad, L. Ö. (2004). Işıkla Karanlık Arasında. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Akyurt, M. A. (2024, Ağustos). İktisadi ve Kültürel Çatışma Eksenleri Arasında Akad’ın Göç Üçlemesi. Hece, 27/2(330-331-332), 17-32.
• Ayyıldız, Y. ve Albayrak, G. C. (2020). Arafta Bir Girişimci: Ahmet Midhat Efendi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 75(2), 409-436. doi:10.33630/ausbf.571646
• Birinci, A. (1998). Hürriyet ve İtilaf Fırkası. İslam Ansiklopedisi (TDV). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/hurriyet-ve-itilaf-firkasi adresinden erişildi.
• Birinci, A. (2002). Ahmet Bedevî Kuran: Jön Türklüğün Tarihçisi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (12), 1-37.
• Bulut, Y. (2011). Hilmi Ziya’nın Ziya Gökalp’i. K. Tuna ve İ. Coşkun (Ed.), Ziya Gökalp içinde (ss. 218-232). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Bulut, Y. (2012). Aşk Ahlakı’ndan Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi’ne: Türk Sosyolojisinde Hilmi Ziya Ülken. Sosyoloji Konferansları, 2012-2(46), 119-151.
• Burke, P. (2014). Tarih ve Toplumsal Kuram. (M. Tunçay, Çev.) (6. bs.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Demirci, H. A. (2013). Prens Sabahaddin Yolunda Bir Türk Milliyetçisi: Tahsin Demiray ve Çok Partili Siyasî Hayata Geçiş Süreci İçinde Ziya Gökalp Eleştirisi. Liberal Düşünce Dergisi, (71), 187-201.
• Ekinci, Z. (2023). Ahmet Mithat Efendi’nin Müşahedat’ında İktisadî İlişkiler ve Girişimci Ruh. International Journal of Filologia, (10), 36-45. doi:10.51540/ijof.1351578
• Erdoğan, N. (1999). Devleti “İdare Etmek”: Maduniyet ve Düzenbazlık. Toplum ve Bilim, (83), 8-31.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1967). Kooperasyon Sosyolojisi. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Fildiş, B. (2018a). Yerli Sosyolojide Science Sociale Etkisi: Türk Sosyoloji Cemiyeti’nin 1957 İlmi Kongresi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(45), 148-165.
• Fildiş, B. (2018b). Prens Sabahattin’in Takipçilerinden Biri Olarak Nezahat Nurettin Ege. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 17(3), 1116-1132. doi:10.21547/jss.398627
• Geçgin, E. (2013). Türkiye’de Sosyoloji (1800’lerden 1940’lara). Sosyoloji Tarihi Dünya’da ve Türkiye’de içinde (ss. 213-270). Ankara: Heretik Yayıncılık.
• Gökalp, Z. (1968). Türkçülüğün Esasları (7. bs.). İstanbul: Varlık.
• Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak. (İ. Kutluk, Ed.). Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gökalp, Z. (2016). Altın Işık: Seçme Masallar. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı (MEB).
• Gulbenkian Komisyonu. (2018). Sosyal Bilimleri Açın. (Ş. Tekeli, Çev.) (12. bs.). İstanbul: Metis.
• Güngör, E. (2010). Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik (16. bs.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Işık, O. ve Pınarcıoğlu, M. M. (2015). Nöbetleşe Yoksulluk: Gecekondulaşma ve Kent Yoksulları: Sultanbeyli Örneği (10. bs.). İstanbul: İletişim.
• İzgöer, A. Z. (2013). Giriş. A. Z. İzgöer (Ed.), İttihat ve Terakki’ye Açık Mektuplar Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? Ve İzahlar içinde (ss. 17-37). İstanbul: DBY Yayınları.
• Kaçmazoğlu, H. B. (2012). 3. Ünite: Mehmet Ali Sevündük ve İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu. M. Ç. Özdemir (Ed.), Türkiye’de Sosyoloji içinde (ss. 44-65). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.
• Kuran, A. B. (2000). İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Küçükömer, İ. (2021). Düzenin Yabancılaşması: Batılaşma. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Lukes, S. (2006). Bireycilik. (İ. Serin, Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
• Mardin, Ş. (1988). Adem-i Merkeziyet. İslam Ansiklopedisi (TDV). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/adem-i-merkeziyet adresinden erişildi.
• Okan, O. (1989). Sosyologlarımız ve Tarihi Gerçekler Önünde Prens Sabahattin. İstanbul University Journal of Sociology, 3(1), 97-106.
• Özden, M. (2005). Mütareke Döneminde Sabahaddincilik: Meslek-i İçtimaî Dergisi (1919-1920). Kebikeç, (20), 27-70.
• Prens Sabahaddin. (2013). İttihat ve Terakki’ye Açık Mektuplar: Türkiye Nasıl Kurtarılabilir? Ve İzahlar. (A. Z. İzgöer, Ed.). İstanbul: DBY Yayınları.
• Prens Sabahaddin. (2024). Gönüllü Sürgünden Zorunlu Sürgüne: Bütün Eserleri. (M. Ö. Alkan, Ed.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Safa, P. (1938). Türk İnkılabına Bakışlar. İstanbul: İnkılap Yayınları.
• Sezer, B. (1989). Türk Sosyologları ve Eserleri I. Sosyoloji Dergisi, 3(1), 1-96.
• Sucu, İ. (2018). Prens Sabahaddin. İstanbul: Açılım Kitap.
• Şevki, M. A. (1968). Osmanlı Tarihinin Sosyal Bilimle Açıklanması ve Öteki Makaleleri. (M. Sencer, Ed.). İstanbul: Elif. Tanyol, C. (2011). Hocamız Fındıkoğlu. Sosyoloji Konferansları, (13), 9-12.
• Tiryakian, E. A. (1979). The Significance of Schools in the Development of Sociology. W. E. Snizek, R. Fuhrman ve M. K. Miller (Ed.), Contemporary Issues in Theory and Research: A Metasociological Perspective içinde (ss. 211-233). Greenwood Press.
• Tiryakian, E. A. (2006). A Vista for Research in the History of Sociology: Schools as the Unit of Analysis.
• Timelines: ASA Section on the History of Sociology, (6), 1, 5-7.
• Tiryakian, E. A. (2008). Sociology, Schools in. (W. A. Darity, Ed.)International Encyclopedia of the Social Sciences. Macmillan Reference USA/Thomson Gale.
• Uçman, A. (2007). Prens Sabahaddin. İslam Ansiklopedisi (TDV). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi. https://islamansiklopedisi.org.tr/prens-sabahaddin adresinden erişildi. Ünal, A. Z. (2008). Türk Sosyoloji Tarihinde Metodolojik Yaklaşımlar. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 6(11), 123-172.