Artuklularda İktisadî Faaliyetler ve Sosyo-Kültürel Etkileri

Yıl 2019, , 67 - 82, 20.03.2019

Selim Kaya

https://doi.org/10.32709/akusosbil.481524

Öz

Malazgirt zaferi sonrası
Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliklerinden biri olan Artuklular, Amid
(Diyarbekir), Mardin, Meyyâfârikîn
(Silvan), Nusaybin, Düneysir (Kızıltepe), Hısn-ı
Keyfâ (Hasankeyf) ve Harput’ta hüküm sürerken iktisadî faaliyetlere önem
vermişlerdir. İktisat politikalarının etkisiyle vergiler düşmüş, ticaret hacmi ile
yatırımlar artmış, refah seviyesi yükselmiş Artuklu ülkesi göç almıştır.
Artuklu beyleri iktisadî faaliyetlerin doğal bir sonucu olarak elde edilen
gelirlerin büyük bir kısmını şehirlerin maddî ve manevî imarına harcamıştır.
Çarşı, pazar, han, hamam, kervansaray, köprü, medrese, kütüphane, dârüşşifa, su
kanalı inşa olunmuş, maden ocakları işletilmiş, dericilik ve el sanatları
atölyeleri halkın hizmetine sunulmuştur. Böylece ticarî, dinî, ilmî, sosyal ve
kültürel pek çok kamusal yapı inşa etmekle kalmamış, ayrıca mimari eserlerin
bazılarına vakıflar tahsis etmişlerdir. Artuklu beyleri ülkenin iktisadî
kaynaklarını sosyal ve kültürel hayata aktararak halkına
mutlu ve huzurlu bir yaşam sunmak için çalışmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Artuklu, iktisat, ekonomi, sosyal

Economic Activities in Artuqids and Its Socio-Cultural Effects

Öz

Artuqids, one of the
first Turkish principalities in Anatolia after the Manzikert victory, gave Artuqids,
one of the first Turkish principalities in Anatolia after the Manzikert
victory, gave importance to economic activities during they dominated in Amid
(Diyarbekir), Mardin, Meyyâfârikîn (Silvan), Nusaybin, Düneysir (Koçhisar, Kızıltepe), Hısn-ı Keyfâ (Hasankeyf) and
Harput. Due to the economic policies, taxes have fallen, trade volume and
investments have increased, prosperity has increased and Artuqid has started to
receive immigration. As a natural consequence of economic activities, the
Artuqid governors spent a large part of the proceeds on the material and
spiritual development of the cities. Bazaar, market, inn, Turkish bath,
caravanserai, bridge, madrasah, library, hospital, water channel were builted,
mines have been operated, leather and handicraft workshops were presented to
the public service. Thus, not only many commercial, religious, scientific,
social and cultural public buildings have been built, but they have also
allocated foundations to some of the architectural works. The Artuklu governors
worked to transfer the economic resources of the country to social and cultural
life and to present a happy and peaceful life for the people.

Anahtar Kelimeler

Artuqids, economy, social, cultural life

Kaynakça

• Abû'l-Farac (1987). Abu'l-Farac Tarihi, II, (Çev Ömer Rıza Doğrul), C. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Acar, A. (2006). “Arap Coğrafyacılarına Göre Mardin (X-XIV. Yüzyıllar)”, I. Uluslarası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (Mardin, 26-28 Mayıs 2006), İstanbul: 81-95.
• Ağarı, M. (2007). Kazvînî’nin Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd’ı (İnceleme ve Değerlendirme), İstanbul.
• Ak, R. (2008). “Mardin Artuklu Devletinin İktisadî Hayatı (1102-1409)”, I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri (Mardin, 25-27 Ekim 2007), İstanbul.
• Alican, M. (2013). “Artuklular Döneminde Meyyâfârikîn (Silvan)”, History Studies, 5 (5): 1-18.
• Ali Emîrî Efendi, (1325). “Amid Şehrinde Vaktiyle Bir Milyon Kırk Bin Cild Kitabı Hâvi Casim Bir Kütüphane”, Amid-i Sevdâ, 10 Mart 1325 (23 Mart 1909), III: 33-38.
• Alptekin, C. (1991). “Artuklular”, DİA, III, İstanbul: 415-418.
• Alptekin, C. (1992) “Artuklular”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, VIII, İstanbul: Çağ Yayınları.
• Altun, A. (1991). “Artuklu Sanatı,” DİA, III, İstanbul: 418-419.
• Artuk İ. ve Artuk C. (1993). Artukoğulları Sikkeleri, İstanbul: Sümer Kitabevi.
• Aslan A., (2008) “Artuklular Zamanında Düneysir (Kızıltepe)'de Arap Edebiyatı Çevresi”, Harran Ünivrsitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.20.
• Aydın S., Ünsal S., Emiroğlu K. ve Özen O. (2001). Mardin: Aşiret, Cemaat, Devlet, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Barbaro, J. (2009). Anadolu ve İran’a Seyahat, (Çev. Tufan Gündüz), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Başak, O. (2005). “Diyarbakır’da Maden Sanatının Gelişimi”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 15, s. 53-68.
• Belli, O. (2006). “Mardin’de Geleneksel Üretim Yapan Bakır ve Bronz Atölyeleri”, I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (Mardin, 26-28 Mayıs 2006), İstanbul: 183-210.
• Beysanoğlu, Ş. (1962). Bütün Cepheleriyle Diyarbakır, İstanbul: Şehir Matbaası.
• Beysanoğlu, Ş. (1996). Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi, I, Diyarbakır.
• Bulduk, A. F. (1999). Mardin Tarihi, (Haz. Burhan Zengin), Ankara.
• Cahen C., "Artukids", EI², I, 662-667. Çevik, A. (2002). XI-XIII. Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Dalkılıç, N. ve Halifeoğlu F. M. (2010). “Diyarbakır Merkez ve İlçelerinde Yer Alan Tarihi Köprüler,” I. Uluslararası Nebiler, Sahabiler, Azizler ve Krallar Kenti Sempozyumu Bildirileri, (25-27 Mayıs 2009), (Ed: Y.Öztürk-K. Haspolat), Ankara: 371-379.
• Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1098-1118), C.I, TTK Yayını, Ankara 1990.
• Dolapönü, Metropolit Hanna (1972). Tarihte Mardin, İstanbul: Hilal Matbaacılık.
• Durmuş, E. (2004). “XII. Yüzyılda Diyarbakır’da Bir Türk Beyliği “İnaloğulları”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlı’ya Diyarbakır Sempozyumu Bildiriler, (Diyarbakır, 20-22 Mayıs 2004), Diyarbakır.
• Göyünç, N. (1994). “Diyarbakır”, DİA, C. IX, İstanbul 1994, s. 464-469.
• Gül, M. (2008). “Artuklu Ekonomisi ve Kaynakları”, I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri, (Mardin, 25-27 Ekim 2007), C.II, Mardin.
• Haspolat, Y. K. (2013). Diyarbakır Ekonomi Tarihi-1, İstanbul: Dicle Üniversitesi Yayınları.
• Hillenbrand, C. (1981). “The Establishment of Artuqid Power in Diyār Bakr in the Twelfth Century”, Studia İslamica, (54): 129-153. Hillenbrand, C. (1991). “Mayyāfārikīn” EI, VI, Leiden: 930-931.
• İbn Battûta (2000). Tuhfetü’n-Nazzar, (İbn Battûta Seyahatnamesi), (Çev. ve Notlar A.Sait Aykut), İstanbul.
• İbn Cübeyr (2008). Endülüs’ten Kutsal Topraklara Seyahatname, İstanbul: Selenge Yayınları.
• İbn Hallikân (1280). Vefayâtu’l-Ayân ve Enbâü Ebnâi’z-Zaman mimmâ Sebete bi’n-Naķl evi’s-Semâ ev Esbetehü’l-Ayân, (Çev. Rodosîzâde Muhammed), II, İstanbul: Tab‘hane-i Âmire.
• İbn Şeddâd (1978). el-Alâķu’l Hatira fi Zikri Tarihi Şam ve’l-Cezire, C.III/2, Dımaşk.
• İbnü’l-Ezrak (1987). Tarih-i Meyyâfârikîn ve Amid Artuklular Kısmı, (Nşr. ve Türkçe terc. Ahmet Savran), Erzurum. İbnü’l-Fakih (1996). Kitabu’l-Buldan, (Thk. Yusuf el-Hadi), Beyrut.
• İstahrî (1961). Kitabu’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, (Nşr. M. Câbir Abdülâl el-Hînî), Kahire.
• İpek, A. (2008). “İslâm Coğrafyacılarının Gözüyle Artuklu Merkezleri”, I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri (Mardin, 25-27 Ekim 2007), Mardin.
• Kalkaşendî (1987). Subhu’l-A‘şâ, Kahire, (Nşr. M.Abdürrasûl İbrahim, Thk. M. Hüseyin Şemseddin), Kahire 1912-1919, Beyrut.
• Katip Ferdi (2006). Mardin Artuklu Melikleri Tarihi, (Nşr. Ali Emiri, Haz. Y. Metin), İstanbul.
• Kesik, M. (2018). Anadolu Türk Beylikleri, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Köprülü, M. F. (1978). “Artukoğulları”, İA, I, İstanbul: 617-625
• Marco Polo (1971). Marco Polo Seyehatnamesi, (Yay. Filiz Doküman), İstanbul.
• Metsopski, T. (2009). Timurlenk ve Haleflerininin Tarihi, (Türkçe terc. Gürsoy Solmaz), Ankara.
• Nayır, Ş. (2010). Artukluların Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hayatı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Okumuş, E. (2008). “Artuklularda Din Toplum İlişkileri”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, VII (26): 235-251.
• Ömer b. İlalmış, Tarihu Düneysir, Tah. İbrahim Salih, Dımaşk 1992
• Özaydın, A. (2006). “Zekariyyâ el-Kazvinî’nin Âsârü’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd Adlı Eserlerinde Anadolu’nun Tarihi ve Coğrafyasıyla İlgili Konular”, Sosyoloji ve Coğrafya, (Kitap 15), İstanbul.
• Özer, M. H. (2008). “Artuklu Devletinde Önemli Ticaret Yolları ve İktisadî Etkileri”, I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri (Mardin, 25-27 Ekim 2007), II, Mardin.
• Sarıbıyık, M. (2006). “XIII. Yüzyılda Bir Ticaret ve Kültür Şehri Olarak Kızıltepe / Koçhisar / Düneysir”, I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, (Mardin, 25-27 Ekim 2007), İstanbul: 599-606.
• Sevim, A., (1962), “Artukoğlu İlgâzi”, Belleten, XXVI/104, s.649-691.
• Sevim, A., (2000), “İnaloğulları”, DİA, C.XXII, İstanbul, s. 257-258.
• Sevim, A., (2009), “Sökmen b. Artuk”, DİA, C.XXXVII, İstanbul, s. 392-394.
• Spuler, B. (1957). İran Moğolları Tarihi, (Çev. Cemal Köprülü), Ankara.
• Streck, M. (1979), “Düneysir”, İ.A, III, s. 664.
• Şeşen, R. (1971). "İmad al-din al-Katib al-İsfahani'nin Eserlerindeki Anadolu Türkleriyle İlgili Bahisler", Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III, Ankara
• Şeşen, R. (1985). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara.
• Şümeysâni, H. (1987), Medinetü Mardin mine'l-fethi'l-Arabi ila sene 1515m. / 921h., Âlemü'l-Kütüb, Beyrut.
• Tızlak F. (2002), "Osmanlılardan Önce Türklerde Madencilik" Türkler, VII, Ankara.
• Turan, O. (1993). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul.
• Turan, O. (2004). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Usta, A. (2002). “Artuklular”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.VI, s. 471-483.
• Vâth, G., (1999), “Artuklu Beyliği’nin Yönetimi”, Türkçe terc. Mehmet Ersan, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir, s.233-260.
• Yakut el-Hamevî, (1990). Mu’cemu’l-Buldan, (Nşr. Ferîd Abdülazîz el-Cündî), Beyrut.
• Yinanç, M. H. (1963).“Diyarbekir”, İA, III, İstanbul: 605-626.