XIX. Yüzyıl Bursa İpek Sektörü: Fiskalizm İlkesi Bağlamında Bir Değerlendirme

Yıl 2022, , 201 - 212, 27.03.2022

Cumali Bozpinar

https://doi.org/10.32709/akusosbil.870226

Cited By: 1

Öz

Kapitalizm öncesi toplumlarda bazı iktisadi zihniyet ilkeleri geçerli olmuştur. Bu kapsamda Mehmet Genç’e göre Osmanlı toplumunda iaşe, gelenekçilik ve fiskalizm ilkeleri kabul görmüştür. İaşe ilkesi, üreticisinden tüketiciye ulaşmasına kadarki bütün aşamalarda devletin sıkı müdahaleciliğiyle piyasalarda ham madde ve mal bolluğunun geçerli olmasına çalışılmasıdır. Gelenekçilik ilkesi, mevcut iktisadi faaliyet düzeninin muhafaza edilmesine çalışılması ve iktisadi faaliyetlerde geleneksel işleyiş kurallarının dikkate alınmasıdır. Fiskalizm ilkesi ise, iktisadi faaliyetlerde devlet gelirlerinin olabildiğince arttırılması ve gerilemesinin önüne geçilmesi amacının izlenmesi olarak ifade edilebilir. Bu çalışmada fiskalizm ilkesinin Osmanlı Devleti’nde yürütülen iktisadi faaliyetlerde XIX. yüzyılda geçerli olup olmadığı incelenmiştir. İnceleme Bursa ipek sektörü özelinde yoğunlaşmıştır. Çalışmada ikincil kaynaklar incelenerek elde edilen bilgilerin değerlendirilmesi şeklinde bir yöntem izlenmiştir. Çalışmada şu temel sonuca ulaşılmıştır: Fiskalizm ilkesi XIX. yüzyılda Bursa ipek sektöründe geçerli olmuştur. Şöyle ki XIX. yüzyılda Bursa yöresinde ipek vergisi hasılatı fiskalizm ilkesi kapsamında artan bir gelişim göstermiştir. Burada devlet borçlarının ödenmesinde harcanmak üzere Düyun-u Umumiye İdaresi’nin tasarrufuna geçen ipek vergisinin devlete ait bir gelir kalemi olduğu ve böylece fiskalizm ilkesinin bir uygulaması olarak değerlendirilebileceği kabul edilmiştir. Ayrıca aynı dönemde yörede üretimi yapılan ham ipeğin devlet kontrolünde tartılıp vergilendirilmesi yoluyla devlete gelir sağlandığı da dikkate alındığında Düyun-u Umumiye İdaresi’nden önceki dönemde de Bursa ipek sektöründe söz konusu ilkenin geçerli olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bursa, ipek, XIX. yüzyıl, fiskalizm

The 19th Century Bursa Silk Sector: An Evaluation in the Context of the Principle of Fiscalism

Öz

Some principles of economic mindset were valid in precapitalism societies. In this context, according to Mehmet Genç, the principles of provisionism (iaşe), traditionalism and fiscalism were accepted in the Ottoman society. The iaşe is to try to keep the supply of commodities at the highest possible level with the state's strict intervention. The traditionalism is to preserve the current order and to take into account traditionally accepted rules. The fiscalism can be expressed as “the aim is to raise state revenues as high as possible and to prevent them from falling below the level they reached". This study examined whether the fiscalism was valid in the 19th century and focused on Bursa silk sector. In the study, a method was followed in the form of evaluating the information obtained by reviewing the secondary sources. The following basic conclusion has been reached: The fiscalism was valid in the sector. As such, silk tax amounts followed a course in the direction of increase in accordance with the fiscalism. Here it was accepted that silk tax which was left to the administration of Public Debt Management Institution for the payment of the debt of the Ottoman State was a state income and could therefore be considered as part of the fiscalism. Moreover, considering that the raw silk produced in the region was taxed and provided income to the state, it is understood that the fiscalism was valid in the period before Public Debt Management Institution.

Anahtar Kelimeler

Bursa, silk, 19th century, fiscalism

Kaynakça

• Aktar, A. (1990). Kapitalizm, az gelişmişlik ve Türkiye’de küçük sanayi. İstanbul: Afa Yayıncılık.
• Altun, D. (2013). XIX. Yüzyılda Bursa’da ipek böcekçiliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Aynural, S. (2001). Kapan. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (cilt 24, 338-9). Erişim http://www.islamansiklopedisi.info/index.php.
• Baskıcı, M. M. (2005). 1800-1914 yıllarında Anadolu’da iktisadi değişim. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
• Blaisdell, D. C. (2008). Düyûn-ı Umûmiyye: Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa mali denetimi (3. baskı, A. İ. Dalgıç, Çev.). İstanbul: Nesnel Yayınları.
• Bozpinar, C. (2021). Osmanlı kapitalist üretimi örneği: XIX. yüzyıl Bursa ipek manüfaktürleri. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 10 (1), 325-344.
• Çakıcı, M. (2010). Osmanlı sanayileşme çabalarında Bursa İpek Fabrikası örneği: 1851-1873 (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Dalsar, F. (1960). Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursa’da ipekçilik. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Erder, L. T. (1976). The making of industrial Bursa: Economic activity and population in a Turkish city: 1835-1975 (Yayımlanmamış doktora tezi). Princeton University, Princeton.
• Erder, L. T. (1978). Bursa ipek sanayiinde teknolojik gelişmeler: 1835-1865. ODTÜ Gelişme Dergisi, 1978 Özel Sayısı, 111-22.
• Genç, M. (2012). Osmanlı iktisadi dünya görüşünün ilkeleri. İçinde Osmanlı İmparatorluğunda devlet ve ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat. 45-69.
• Güran, T. (2014). 19. Yüzyılda Osmanlı ekonomisi üzerine araştırmalar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Issawi, C. (1980). The Economic history of Turkey: 1800-1914. Chicago: The University of Chicago Press.
• Kaygalak, S. (2008). Kapitalizmin taşrası: 16. yüzyıldan 19. yüzyıla Bursa’da toplumsal süreçler ve mekânsal değişim. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Kazgan, H. (1985). Düyun-u Umumiye. İçinde Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi (cilt 3). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Noviçev, A. D. (1979). Osmanlı İmparatorluğu’nun yarı sömürgeleştirilmesi (N. Dinçer, Çev.). Ankara: Onur Yayınları.
• Ons. (t.y.). Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim tarihi: Muhtelif tarihler).
• Owen, R. (1981). The Middle East in the world economy 1800-1914. London; New York: Methuen & Co. Ltd.
• Önsoy, R. (1999). Mali tutsaklığa giden yol: Osmanlı borçları (1854-1914). Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları.
• Öztürk, Y. (2019). Bursa ipek böcekçiliğinin zirveden düşüşü: I. Dünya Savaşı. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 62, 339-350.
• Quataert, D. (2008). Anadolu’da Osmanlı reformu ve tarım: 1876-1908 (N. Ö. Gündoğan ve A. Z. Gündoğan, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Quataert, D. (2011). Sanayi Devrimi çağında Osmanlı imalat sektörü (3. baskı, T. Güney, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Teoman, Ö. ve Bozpinar, C. (2020). Osmanlı imalat sanayisinde sermayenin kurumsallaşması sorunsalı: Bursa ipek sektörü üzerine bir değerlendirme. Business and Economics Research Journal, 11 (4), 1013-33. doi: 10.20409/berj.2020.296.
• Wallerstein, I. M. (2004). World-systems analysis: An introduction. Durham: Duke University Press.
• Yılmaz, M. (2019). Bursa’da ipekböcekçiliğinin ekonomik coğrafya açısından etkileri: 1840-1920 (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Karabük Üniversitesi, Karabük.