Vaiz İbrahim Edhem Efendi’nin İstiklâl Mahkemelerinde Yargılanması

Yıl 2016, Cilt: 18 Sayı: 2, 51 - 81, 31.12.2016

Şaban Ortak

Öz

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasında İstanbul basınının bir kısmının
takındığı, yeniliklere tam destek vermeme şeklindeki tavır TBMM Hükümetini rahatsız
etmiştir. İnkılap niteliğindeki her önemli olayda, İstanbul basınında destekleyen
yayınlar olduğu gibi aleyhte tutum takınanlar da olmaktaydı. Hilafet tartışmaları
esnasında Emir Ali ve Ağa Han’ın Başvekil İsmet Paşa’ya gönderdikleri mektubun
İstanbul’da bazı gazetelerde yayınlanması sonrasında TBMM İstanbul’a bir İstiklâl
Mahkemesi görevlendirme gereğini duymuştur. Bu mahkemenin baktığı davalar
içerisinde genç bir vaizin konuşma ve eserinin içeriği dolayısıyla hapis cezasına
çarptırılması da bulunmaktadır.
Ankaralı Hacı Dedezade Hasan oğlu İbrahim Edhem “Devletin emniyet-i
dahiliyesini ihlal ile kavanîn ve nizâmât-ı devlete halkı adem-i itâ’ata sevk”
cürmünden dolayı İstanbul İstiklâl Mahkemesi’ne sevk edilmiştir. Suçlamalara sebep
olan “İslâmiyette Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür” isimli bir risale yazması ve Ayasofya
ve Fatih Camilerinde konuşmalar yapmasıdır. Bu vaazlarda; kadınların örtünmeleri
ve içki konularından bahseden İbrahim Edhem Efendi, kadınların yükseltilmesi için
açılan İnas Mekteplerinde bazı kız çocuklarının hamile kaldıkları şeklinde ifadelerle
halkın zihnini bulandırdığı iddia edilmiştir. Kadınların tiyatro sanatçılarının giyim
tarzlarıyla dışarıda gezmelerini eleştirmiştir.
Yargılama sonucunda; “milletin hürmet ettiği muhterem kisvenin bahşettiği
manevi nüfuz ve kudreti sui istimal ile halkı yanlış yollara sevk eden” İbrahim Edhem
Efendi’nin suça uyan Ceza Kanunu’nun 66. maddesi gereğince bir yıl hapis cezası ile
cezalandırılmasına karar verilmiştir (7 Ocak 1923). Bu cezasının affedilmesinden
sonra Şeyh Sait İsyanı dolayısıyla Şark İstiklâl Mahkemesi’nde de yargılanmış ve
idam cezası ile cezalandırılmıştır (7 Temmuz 1925). Makalede TBMM Arşivinde yer
alan belgeler ve diğer kaynaklardan da yararlanılarak bu dava ayrıntılı bir şekilde
ele alınıp değerlendirilecektir

Anahtar Kelimeler

İstanbul İstiklâl Mahkemesi, Ankaralı İbrahim Edhem Efendi, “İslâmiyette Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür”

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları TBMM Arşivi, İM.T-8, K: 3, D: 7, G: 1, V: 1-8. TBMM Arşivi, İM.T-8, K: 3, D: 7, G: 2, V: 1-107. Resmi Yayınlar Düstur, Üçüncü Tertip, c. 3. Düstur, Üçüncü Tertip, c. 4. Düstur, Üçüncü Tertip, c. 5. Düstur, Üçüncü Tertip, c. 6. İstanbul İstiklâl Mahkemesi (Kararlar ve Mahkeme Zabıtları), c.II, TBMM Yay., Ankara, 2015. TBMM Gizli Celse Zabıtları, c. 4, Türkiye İşbankası Yay., Ankara, 1985. TBMM.ZC., D: I, c. 4. TBMM.ZC., D: II, c. 4. TBMM.ZC., D: II, c. 6. TBMM.ZC., D: II, c. 15. Süreli Yayınlar: Cumhuriyet, Hâkimiyeti Milliye, İkdam, Tanin, Vakit, Vatan Araştırma Eserler
• Akyürekli, Mahmut. 2014. Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklâl Mahkemesi Kararları, C.I, İstanbul: Nûbihar Yay.
• Albayrak, Sadık. 2013. İstiklâl Mahkemesi Kurbanı 22 Yaşında Bir Hoca, Derin Tarih Yay.
• Kemal, Atatürk. 1994. Nutuk 1919-1927, Yayına Hazırlayan: Zeynep Korkmaz), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Aybars, Ergün. 1995. İstiklâl Mahkemeleri, C. I-II/1920-1927, İzmir: İleri Kitabevi Yay.
• Çulcu, Murat. 1992. Hilafetin Kaldırılması Sürecinde Cumhuriyetin İlanı ve Lütfi Fikri Davası, İstanbul: Kastaş Yay.
• İbrahim Edhem. 1339. Hayat-ı Beşer: İslâmiyet’te Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür, İstanbul: Matbaa-ı Osmaniye, 1-59.
• İnan, Arı. 1996. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, Ankara: TTK Yay.
• Satan, Ali. 2013. Türk ve İngiliz Belgelerinde Halifeliğin Kaldırılması, İstanbul: Ufuk Yay.