Şad Kaptanlığı’nın Kuruluşu ve Basra’nın Stratejik Önemi

Yıl 2018, Cilt: 20 Sayı: 1, 1 - 16, 22.06.2018

Selim Hilmi Özkan

Öz

Stratejik konumu oldukça
ön  planda olan Basra ve çevresinin önemi, Kanuni döneminde Osmanlı
idaresine katıldıktan sonra artarak devam etti. Bilhassa Osmanlı Devleti’nin
Basra-Halep ticari yolunu kontrol altına alması buranın stratejik önemi biraz
daha artırdı. Buna ilaveten coğrafi keşifler sonrası meydana gelen gelişmeler
Basra’nın stratejik önemi ile birlikte siyasi, iktisadi ve idari önemini daha
da ön plana çıkardı. Bu durumu dikkate alan Osmanlı yönetimi, Basra’nın siyasi,
idari ve ticari yönünü düzenlemeye çalıştı. Bunun sebeplerinden birisi Hintli
tüccarları yeniden bu bölgeye çekerek iktisadi canlanmayı sağlamaktır. Bunun
için Fırat donanması güçlendirildi. Son olarak Fırat donanması “Şad Kaptanlığı” adı altında
yeniden yapılandırıldı.

Bu çalışmamızda kuruluş
tarihi kesin olarak belli olmasa da 1699 tarihinden sonra kullanılmaya başlayan
ve merkezi Basra olan “Şad Kaptanlığı”nın önemi açıklanacaktır. Ayrıca buranın
kaptanlığını yapan Aşçıoğlu Mehmet Paşa’nın siyasi ve askerî faaliyetleri ile
birlikte Basra’nın siyasi, ticari, idari ve stratejik önemi de
incelenecektir. 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Donanması, İnce Donanma, Şad Kaptanlığı, Basra, Aşçıoğlu Mehmed Paşa

Kaynakça

• Arşiv Vesikaları
• BOA, A.{DVN, 259/3; 264/51.
• BOA, A.{DVNS.MHM.d… 111, 112.
• BOA, A.}AMD, 13/13.
• BOA, A.}MKT.MVL, 40/52.
• BOA, A.}MKT.UM, 54/67.
• BOA, AE.SMST.II, 2/171; 11/1033; 115/12556.
• BOA, BEO, 3104/232768; 3223/241675.
• BOA, C. BH, 68/3245; 4305, 7106.
• BOA, C.ML, 342/14058.
• BOA, D. BŞM, 40885.
• BOA, D.EVM, 156/83; 157/49.
• BOA, DH.ŞFR, 332/96.
• BOA, HR.MKT, 28/14.
• BOA, HR.ŞFR.3… 304/3.
• BOA, HR.TH, 51/28.
• BOA, İE, AS, 3871.
• BOA, İE, BH, 908.
• BOA, MAD.d, 5433.
• Diğer Kaynaklar
• Anonim. 2000. Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704). Yay. Haz. Abdülkadir Özcan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Anonim. Tarih-i Seferi Basra. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, nr. 2062/3.
• Avcı, Casim. 2003. Masavva`. İslam Ansiklopedisi, 28, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 73-74.
• Aydın, B. ve Günalan, R. 2011. Ruûs Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Osmanlı Eyalet Teşkilatı ve Gelişimi. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 38, 27-160.
• Defterdar Sarı Mehmet Paşa. 1995. Zübde-i Vekayiât. Haz. Abdülkadir Özcan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demirtaş, Funda. 2009. Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü‟l-Memâlik ve Derecâtü‟l-Mesâlik. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri.
• Eroğlu, C., Babuçoğlu, M., Özdil, O. 2012. Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Basra, Ankara: ORSAM Yayınları.
• Faroqhi, S. 2006. Onaltıncı Yüzyıl Boyunca Anadolu ve Balkanlar’da Kırsal Toplum I. Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Çev. Emine Sonnur Özcan, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 57-103.
• Güçer, L. 1987. XVI-XVIII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunun Ticaret Politikası. Türk İktisat Tarihi Yıllığı, 1, 1-128.
• Halaçoğlu, Y. 1991. Bağdat. İslam Ansiklopedisi, IV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 433-437.
• Halaçoğlu, Y. 1992. Basra. İslam Ansiklopedisi, V, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 112-114.
• Kılıç, O. 1997. XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletinin İdari Taksimatı, Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ: Ceren Matbaacılık.
• Kılıç, R. 2011. Bağdat’ın Osmanlı Hâkimiyetine Girmesi ve Kanuni’nin Bağdat’taki Faaliyetleri. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medinetü’s-Selam) Uluslararası Sempozyumu, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 583-602.
• Köprülü, O. F. 1993. Amcazâde Hüseyin Paşa. İslam Ansiklopedisi, V/1, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 646-650.
• Nasûhü’s-Silâhî [Nasûh-i Matrakı]. 1976. Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn-i Sultan Süleyman Han. Nşr. Hüseyin G. Yurdaydın, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Orhonlu C. ve – Işıksal T. 1963. Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araştırmalar: Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat. Tarih Dergisi, 17-18, 77-102.
• Orhonlu, C. 1996. Osmanlı İmparatorluğunun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özbaran, S. 1971. XVI. Yüzyılda Basra Körfezi Sahillerinde Osmanlılar: Basra Beylerbeyliğinin Kuruluşu. Tarih Dergisi, S. 25, 51-78.
• Özcan, A. 1993. Daltaban Mustafa Paşa. İslam Ansiklopedisi, VIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 433-434.
• Pul, A. 2014. Osmanlı Tuna Donanmasının Üstüaçık Gemileri. Tarih Okulu Dergisi, XVIII, 285-317.
• Râşid Mehmet Efendi. 1282 (1865). Tarihi Râşid. II, İstanbul
• Rüstem Paşa, Tevârih-i Âl-i Osman. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Nadir Eserler Bölümü No: 2438.
• Silahdar Fındıklı Mehmed Ağa. 1966. Nusretnâme. I-II, (Sad.), İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Said, E. 1991. Oryantalizm: Sömürgeciliğin Keşif Yolu. Çev. Selahaddin Ayaz, İstanbul: Pınar Yayınları.
• Şahin, İ. 1997. XV ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Taşra Teşkilatının Özellikleri. XV ve XVI. Asırları Türk Asrı Yapan Değerler, Ed. Abdülkadir Özcan, İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, 233-258.
• Şenel, Ş. 2016. 19. Yüzyılda İngiltere’nin Basra Bölgesindeki Faaliyetleri. Gazi Akademik Bakış, 9 (18), 187-207.
• Uşşâkîzâde es-Seyyid İbrâhîm Hasîb Efendi, 2005. Uşşâkîzâde Târihi. I-II, (Haz.) Raşit Gündoğdu, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Yiğit, A. 2007. Osmanlı Devleti’nin Payas ve Birecik Limanları Üzerinden Bağdat’a Askerî Malzeme Nakline Dair Ayıntab Şer’iyye Sicillerinden Bazı Belgeler. ICANAS, 38, 3397-3418.