Electricity Investments in Istanbul by Foreign Capital (1910-1937)

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 1, 215 - 243, 28.03.2023

Murat Arısal

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1229748

Cited By: 2

Öz

There are critical moments and processes in the history of societies that accelerate social change. February 14, 1914 was such a moment in the life of Istanbul’s inhabitants. Generating electricity at the Silahtarağa Power Station and transmitting it through the grid for the first time marked the starting point of irreversible changes in many aspects of life; from family life to rising apartment buildings and electrically lighted sparkling streets. The widespread use of electricity was a turning point for the diffusion of modernization across all strata of society, and for the emergence of new behavioral patterns following the changes of everyday practices. The story of electricity in Istanbul is embedded in the story of Silahtarağa Power Station. The process that has started with the construction of the Power Station and continued with the gradual increase in power capacity impacted the lighting story of Istanbul. In this paper, we discuss the history of production and use of electricity starting from its onset with the construction of the power station with foreign private capital in 1910 until its nationalization in 1937, through a review of the secondary literature as well as a study of municipal and corporate documents.

Anahtar Kelimeler

Electricity, Silahtarağa Power Plant, economic history, modernization, foreign capital, workers

İstanbul’da Yabancı Sermaye Eliyle Yürütülen Elektrik İşleri (1910-1937)

Öz

Toplumların dönüşümünü hızlandıran milatlar ve süreçler vardır. 14 Şubat 1914 tarihi, İstanbul halkının hayatında böyle bir etkiye sahiptir. Silahtarağa Elektrik Santrali’nden şehir şebekesine elektrik verilmesi ulaşımdan aile hayatına, yükselen apartmanlardan ışıltılı sokaklara kadar geri dönülmeyecek bir şekilde dönüşümün ve değişimin başlangıcını temsil etmektedir. Elektrik kullanımının yaygınlaşması, modernleşme sürecinin toplumun genelini kapsaması ve gündelik hayat içinde alışkanlıkları değiştirerek yeni davranış kalıpları oluşturması bakımından önemli bir kavşaktır. Elektriğin İstanbul’daki serüveni ise Silahtarağa Santrali’nin hikayesinde gizlidir. Santralin yapım aşamasından başlayan süreç, zaman içerisinde yeni yatırımlarla arttırılan kurulu güç kapasitesinin performansına değin İstanbul’un aydınlanma yolculuğunu etkilemiştir. Literatür taraması, Belediye ve Kurum belgeleri ışığında elektrik konusu, 1910 yılından itibaren yabancı sermayeli özel sektör tarafından üstlenilmesinden 1937 yılında millileştirilinceye kadar geçen süreç zarfında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Elektrik, Silahtarağa Santrali, iktisat tarihi, modernleşme, yabancı sermaye, işçiler

Kaynakça

• Aksoy, A, Açıkbaş F. & Akman, A. (2009). “Silahtarağa elektrik santralinin hikâyesi”, Aksoy, A. (Ed.) Silahtarağa elektrik santrali 1910-2004 (2. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1-61.
• Alus, S.M. (1942, 25 Mayıs). İstanbul’da İlk Elektrik, Akşam Gazetesi, s.6.
• Amicis, E. (1993). İstanbul (1874). (Çev. Beynun Akyavaş), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arısal, M. (2021). Millileştirme öncesi İstanbul’da ulaşım (1869-1938). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Aytar, A. L. (1957). İstanbul umumi tenvirat işleri, İETT Dergisi, 8, 23-24.
• Behar, C. (1996). Osmanlı İmparatorluğu'nun ve Türkiye'nin nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi. Cilt 2, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Cengizkan, A. (2000). Türkiye’de fabrika ve işçi konutları: İstanbul silahtarağa elektrik santrali. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 20(1-2)29-55.
• Elektrik, (1956). İETT Dergisi, 1, 18-26.
• Engin, V., & Gülsoy, U. (2016). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e İstanbul'da elektrik. İstanbul: İETT Yayınları.
• Erengil, S. (1957). İstanbul boğazının 154 Kv ile atlanması lüzum ve faydaları. İETT Dergisi, 7,3-5.
• Ergin, O. N. (1933). Cumhuriyet ve İstanbul mahalli idaresi. İstanbul: Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i umûr-ı belediyye. II. Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Ergin, O. N. (1995). Mecelle-i umûr-ı belediyye. IV. Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Güvenç, M. (2009). “İstanbul’da İkinci Sanayi Devrimi: Yeni Bir Kentsel Araştırma Programına Doğru”. Aksoy, A. (Ed.) Silahtarağa elektrik santrali 1910-2004 (2. Baskı). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, ss.101-109.
• İleri, N. (2015). Geç dönem Osmanlı İstanbul'unda kent ve sokak ışıkları. Toplumsal Tarih Dergisi, 254, 30-37.
• İstanbul Belediyesi İstanbul Elektrik, Tramvay ve Tünel İşletmeleri Umum Müdürlüğü, (1968). İETT Umum Müdürlüğüne Umumi Bakış, İstanbul: İETT Matbaası.
• İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri Arşivi, İETT, 7103-04946-043 nolu belge.
• İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri Arşivi İETT, 7103-04946-033 nolu belge.
• İstanbul Elektrik Tramvay ve Tünel İşletmeleri Arşivi İETT, 7103-02594-165 nolu belge.
• Kaynar, H. (2012). Projesiz modernleşme, cumhuriyet İstanbul’undan gündelik fragmanlar. (1.Baskı) İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Kayserilioğlu, S.& Mazak, M. Kon, K. (1999). Osmanlıdan günümüze havagazının tarihçesi Cilt 1. İstanbul: İGDAŞ Yayınları.
• Kıraç, B. & Kaptı, M. (2009). Monografik bir çalışma, silahtarağa elektrik fabrikası. 7-9 Mayıs 2004 VIII. Eyüp Sultan sempozyumu tebliğler, (2.Baskı) İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü.
• Kiper, H. (1956). İstanbul’a ışık veren silahtar fabrikası. İETT Dergisi, 2, 28-29.
• Marmara Üniversitesi, Taha Toros Arşivi, Belge No: 01581758010, http://hdl.handle.net/11424/137897
• Marmara Üniversitesi Taha Toros Arşivi, Belge No: 001583229010, http://hdl.handle.net/11424/146167
• Önay, A. (1972). Türkiye’de ilk elektrik tesisi. Belgelerle Türk Tarih Dergisi Dün/Bugün/Yarın, 59, 28-31.
• Özdemir, N. (2016). İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de elektriğin tarihsel gelişimi. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 2(3), 17-32.
• Öztürk, A.İ. (2010). Osmanlıdan cumhuriyete imtiyaz usulü ile yürütülen İstanbul belediye hizmetleri (1852-1964). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş Yayınları.
• Shaw, S. J., & Shaw, E. K. (1983). Osmanlı imparatorluğu ve modern Türkiye (Çev. Mehmet Harmancı). Cilt 2, (1. Baskı) İstanbul: E Yayınlar AŞ.
• T.C. İstanbul Belediyesi İstatistik Müdürlüğü, (1934). İstanbul şehri tenvirat istatistiği 1923-1932, İstanbul Belediye Matbaası.
• Toprak, Z. (1992). Tarihsel nüfusbilim açısından İstanbul’un nüfusu ve toplumsal topografyası. Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, 3, 109-120.
• Toprak, Z. (1994). Aydınlatma. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Tarih Vakfı. 1, 476-481.