A Republic Achievement: Nationalization of Telephone, Electricity and Dock Companies in the Atatürk Era

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 100. Yılında Cumhuriyet Özel Sayısı - 100. Yılında Cumhuriyet Özel Sayısı, 69 - 82, 29.11.2023

Yusuf Cihat Zorbacı

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1315054

Öz

Since the first years of the Republic, the replacement of Turks, minorities and foreigners in the economy has been one of the goals of the government. However, in the Atatürk period, companies that were in the hands of foreigners in many areas were purchased by acting with a nationalization policy. Along with security concerns, corruption allegations against some businesses also played a role in the acquisition of these companies. In addition, it is understood from the certificates that these enterprises are inadequate in terms of serving the cities, that they do not show the necessary care to serve the people of the city, and that they do not care enough about the maintenance and development of their installations. In their speeches, the deputies drew attention to the fact that these privileges given to foreigners made the Turks a second class position in the country. Some deputies stated from the parliamentary rostrum that they see these privileges as a derivative of capitulations. The deputies claimed that these institutions were trying to provide the benefit of foreign governments rather than working for the benefit of the Turks, and they also prevented the Turkish Nation from raising experts in the aforementioned fields by hiring foreigners instead of hiring Turkish workers. The government wanted to buy the aforementioned businesses as cheaply as possible and prevent them from being an economic burden on the budget. Istanbul and Izmir companies were purchased in the telephone and electricity sector during the Atatürk period. On the other hand, important steps were taken in nationalization with the acquisition of Haydarpaşa, İzmir and İstanbul berths. During this period, railways and mining enterprises were purchased, in addition to the quay, electricity and telephone. It is seen that newspapers often place these purchases as news on the first page. It can be said that the press has a generally positive perspective on nationalization moves.

Anahtar Kelimeler

Electricity, nationalization, dock, Turkish, telephone

Bir Cumhuriyet Kazanımı: Atatürk Döneminde Telefon, Elektrik ve Rıhtım Şirketlerinin Millileştirilmesi

Öz

Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren ekonomide Türklerin, azınlıkların ve yabancıların yerini alması hükümetin hedeflerinden birisi olmuştur. Bununla birlikte Atatürk döneminde bir millileştirme politikası ile hareket edilerek birçok alanda yabancıların elinde olan şirketler satın alınmıştır. Bu şirketlerin satın alınmasında güvenlik kaygılarıyla birlikte bazı işletmeler hakkında oluşan yolsuzluk iddiaları da rol oynamıştır. Bundan başka bu işletmelerin şehirlere hizmet hususunda yetersiz kaldıkları, şehir halkına hizmet için gerekli özeni göstermedikleri ve tesisatlarım bakım ve gelişimini yeterince önemsemedikleri mazbatalardan anlaşılmaktadır. Milletvekilleri yaptıkları konuşmalarda yabancılara verilen bu imtiyazların ülkede Türkleri ikinci sınıf konumuna düşürdüğüne dikkat çekmiştir. Bazı milletvekilleri bu imtiyazları kapitülasyonların bir türevi olarak gördüğünü meclis kürsüsünden ifade etmiştir. Vekiller bu müesseselerin Türk’ün yararına çalışmaktan çok yabancı hükümetlerin faydasını temin için uğraştıklarını, Türk işçi çalıştırmak yerine yabancıları işe alarak Türk Milletinin adı geçen alanlarda uzman yetiştirmesini de engellediklerini iddia etmiştir. Hükümet, bahsi geçen işletmeleri mümkün olduğunca ucuza alarak ekonomik açıdan bütçeye yük olmasını engellemek istemiştir. Atatürk döneminde telefon ve elektrik sektöründe İstanbul ve İzmir şirketleri satın alınmıştır. Diğer yandan Haydarpaşa, İzmir ve İstanbul rıhtımlarının alınmasıyla millileştirmede önemli adımlar atılmıştır. Bu dönemde rıhtım, elektrik ve telefon haricinde demiryolları ve maden işletmeleri de satın alınmıştır. Gazetelerin de bu satın alımları çoğu zaman birinci sayfada haber olarak yer verdikleri görülmektedir. Basının millileştirme hamlelerine genel itibariyle olumlu bir bakış açısı ortaya koyduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Elektrik, millileştirme, rıhtım, Türk, telefon

Kaynakça

• Adak, U. (2022). Uluslararası İmtiyaz Mücadeleleri Bağlamında On Dokuzuncu Yüzyılda İzmir Limanı, Alınteri Sosyal Bilimler Dergisi, 2, (6), 145-157.
• Akşam Gazetesi
• Alşan, R. (1990). Cumhuriyetin Kuruluşu ve İlk On Beş Yılında PTT İşletmesi, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, (6),17, 391-420.
• Anadolu Gazetesi
• Arısal, M. (2023). İstanbul’da Yabancı Sermaye Eliyle Yürütülen Elektrik İşleri (1910-1937), Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 25, 215-243.
• Atatürk, M.K. (2010). Medeni Bilgiler, İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Bali, R.N. (2020). Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni 1923-1945, İstanbul: İletişim Yayınları.
• BCA; 230-0-0-0-131-18-1.
• BCA; 230-0-0-0-82-75-10.
• BCA; 30-18-1-1-22-76-8
• BCA; 30-18-1-2-24-77-1
• BCA; 30-18-1-2-25-3-10.
• BCA; 30-18-1-2-37-44-20.
• BCA; 30-18-1-2-37-47-17.
• BCA; 30-18-1-2-38-57-2.
• BCA; 30-18-1-2-46-50-19.
• Binagul Varlı, A. (2022). Erken Cumhuriyet Döneminde Umumi Mağazacılık, Ardahan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1, (4), 81-88.
• Bozdemir, M. (2011). Osmanlı’dan Cumhuriyete Endüstriyel Mirasımız, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayınları.
• Cumhuriyet Gazetesi
• Düstur V (Üçüncü Tertip), İstanbul-1931.
• Düstur XIX (Üçüncü Tertip), Ankara-1956.
• Düstur XVI (Üçüncü Tertip), Ankara-1955.
• Düstur XVII (Üçüncü Tertip), Ankara-1936.
• Haber Gazetesi
• Hakimiyeti Milliye
• Hut, D. (2015). İstanbul Haberleşme Tarihi, C. Yılmaz (Ed), Antik Çağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi içinde, İstanbul: İBB Kültür Aş.
• İnan, A. (1972). Devletçilik İlkesi ve Türkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Planı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İnsel, A. (2020). Milliyetçilik ve Kalkınmacılık, T. Bora-M. Gültekingil (Ed), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik içinde (ss. 763-776). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kantar, G. (2019). Milliyetçilik Anlayışının Atatürk Dönemi Türk Yönetim Sistemine Yansımaları, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 3, (8), 2141-2156.
• Karakışla, Y. S. (2014). Osmanlı Kadın Telefon Memureleri (1913-1923), İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.
• Karayaman, M. (2014). Ankara Elektrik Türk Anonim Şirketi Tarihçesi, Osmanlı Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1, (6), 50-72.
• Koraltürk, M. (2011). Erken Cumhuriyet Döneminde Ekonominin Türkleştirilmesi, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kubilay, Ç. (2017). 1923-1939 Yılları Arasında Türkiye’de Telekomünikasyon Politikaları, Ankara Üniversitesi İLEF Dergisi, 2, (4), 37-66.
• Kurun Gazetesi
• Kütükoğlu, M. S. (2011). İzmir Rıhtımı İnşaatı ve İşletme İmtiyazı, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32, 495-558.
• Milliyet Gazetesi
• Örenç, A.F. (2016). Modern İstanbul Limanı’nın İnşası Sürecinde Galata ve Eminönü Semtlerinde Kentsel Değişim, IV. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildiri Kitabı, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul.
• Özçelik Ö. ve Tuncer, G. (2007). Atatürk Dönemi Ekonomi Politikaları, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, (9), 253-266.
• Pamuk, Ş. (2020). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Son Telgraf Gazetesi
• Toprak, Z. (1995). Milli İktisat-Milli Burjuvazi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Toynbee, A. ve Kirkwood, K. (2017). Türkiye Bir Devletin Yeniden Doğuşu, İstanbul: Örgün Yayınları.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 1, Cilt:18.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 2, Cilt:5.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 4, Cilt:16,22,25.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 5, Cilt:12,24,26.
• Ulus Gazetesi
• Üçer, S. E. (2021). Türkiye’de Telekomünikasyon Sektöründe Doğrudan Yabancı Yatırımlar: Zamanlama, Kurumsal Yapı ve Şebeke Gelişimi Açısından Bir Değerlendirme, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 40, (20), 70-96.
• Yücetürk, E. (2011). Tanzimattan Cumhuriyete Haberleşme: Mültezimlerden Konsorsiyumlara, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 23-24, 289-302.
• Zürcher, E.J. (2017). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları.