Tarihî Kaynaklar ile Mevcut Araştırmalara Göre Oğuz Adının Anlamı ve Kökenleri

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 4, 1993 - 2002, 17.12.2024

Mevlüt Günler

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1208413

Öz

Oğuz Türkleri, Türk-İslam ve dünya tarihinde yaklaşık on asır boyunca siyasal, sosyal ve kültürel faaliyetleriyle dikkatleri çekmişlerdir. Oğuzlar, kurdukları Selçuklu Devletleri, Anadolu Beylikleri ve Osmanlı Devleti vasıtasıyla başta Anadolu, Ortadoğu ve Avrupa olmak üzere dünya tarihinde kalıcı izler bırakmışlardır. Bunun bir yansıması olarak da yerli ve yabancı araştırmacılar tarafından farklı yönleriyle incelenmişlerdir. Bu bağlamda kurdukları devletler başta siyasi, askerî ve kültürel yönleri olmak üzere medeniyet mefhumu bağlamında da ele alınmıştır. Elde edilen bulgular ve uyandırdığı hayranlık kurucuları olan Oğuz Türklerinin kimliğinin tahlil ve tenkite tabi tutulmasına neden olmuştur. Araştırmalarda özellikle Oğuz toplumunun mahiyeti ile adının anlamı ve kökeni tartışılmıştır. Araştırmacıların ekseriyeti Oğuz adını dil açısından irdelerken bazıları da tarih bağlamında ele almış ve birbirinden farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. İleri sürülen ve genel kabul gören görüşlerden “kabileler” anlamlandırması dikkatleri çekmekle birlikte “nehir”, “boğa”, “lider” gibi anlamlandırmalar da ilgi uyandırmaktadır. Fakat öne sürülen bu görüşler dar manada doğru olarak kabul edilmesine rağmen geniş manada dünya medeniyetine yön vermiş olan Oğuzları, anlam ve köken olarak tanımlamakta kifayetsiz kalmaktadır. Bu nedenle de Oğuz adının anlamı ve kökeni tam anlamıyla açıklığa kavuşturulamadığı gibi ortak bir kanaatte de hemfikir olunamamıştır. Çalışmada Oğuz adı, tarih metodolojisi bağlamında mevcut lengüistik araştırmalar ve tarihî süreç ile dönem kaynakları kapsamında incelenmiş, yeni bir bakış açısıyla onun Türk adıyla özdeşliği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Oğuz, Oğuzlar, Selçuklular, Osmanlılar

The Meaning and Origins of the Name Oghuz According to Historical Sources and Current Researches

Öz

Oghuz Turks have attracted attention with their political, social and cultural activities that have continued for about ten centuries in Turkish-Islamic and world history. Oghuz have left permanent traces in world history, especially in Anatolia, Middle East and Europe, through the Seljuks States, Anatolian Beyliks and Ottoman State they founded. As a reflection of this, they have been examined from different aspects by domestic and foreign researchers. The states founded by the Oghuz were discussed by the researchers in the context of the notion of civilization, especially in their political, military and cultural aspects. The findings and the admiration they aroused caused the identity of the Oghuz Turks, who were the founders, to be analyzed and criticized. In the researches, especially the nature of the Oghuz community, the meaning of its name and its origin were discussed. While most of the researchers examined the name Oghuz in terms of language, some of them discussed it in the context of history and put forward different views. While the interpretation of “tribes”, which is one of the suggested and generally accepted views, attracts attention, interpretations such as “river”, “bull”, “leader” also arouse interest. Although these proposed views are accepted as correct in the narrow sense, they are insufficient to define the Oghuz, who have shaped the world civilization in a broad sense, as meaning and origin. For this reason, the meaning and origin of the name Oghuz could not be fully clarified, and a common opinion could not be agreed. In the study, the name Oghuz has been handled in accordance with the historical methodology, within the scope of existing linguistic researches and period resources. As a result, it has been revealed that the name Oghuz is identified with the name of Turk.

Anahtar Kelimeler

Oghuz, Oghuzs, Seljukids, Ottomans

Kaynakça

• Bayat, F. (2004). Uz-Ğuz-Oğuz Kavim Adının Etimolojisi. Karadeniz Araştırmaları. C. 1. S. 3. İstanbul: Karam Yayınları. (71-77).
• Bazin, L. (1953). Notes Sur Les Mots “Oğuz” et “Turk. Oriens. Vol. VI, No. 2.
• Bela, K. (1944). XI-XII. nci Asırlarda Uz’lar ve Koman’ların Tarinine Dair. Belleten. C. VIII, S. 29. Hâmit Koşay (çev.). Ankara: (119-136).
• Bela, K. (1944). XI-XII. nci Asırlarda Uz’lar ve Komanların Tarihine Dair, (çev. Hâmit Kosay). Belleten, 8, S. 29, Ankara: (119-136).
• Chavannes, E. (1903). Documents sur les Tou-Kiue (Turks) Occidentaux. St. Petersburg:
• Ercilasun, A. B. (2008). Oğuzlar ve Oğuz Adı Üzerine. TKAD. C. I. S. 2 (Güz), Ankara. (226-233).
• Ercilasun, A. B. (2015). Oğuz Adının Etimolojisi. 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri. Tufan Gündüz-Mikail Cengiz (Ed.). Ankara: (15-20).
• Golden, P. B. (2012). Oq and Oğur ~ Oğuz, Turkic Languages. Vol. 16. Number 2. Lars Johanson (Ed.). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag Publishing. (155-199).
• Golden, P. B. (2018a). Oḳ ve Oġur ~ Oġuz. Dokuz Oğuzlar ve Oğuzlar Üzerine Araştırmalar. Hayrettin İhsan Erkoç (çev.). Tevfik Orçun Özgün (Ed.). Ankara: Gece Akademi Yayınları. (9-63).
• Golden, P. B. (2018b). Oġuzların Göçleri. Dokuz Oğuzlar ve Oğuzlar Üzerine Araştırmalar. Hayrettin İhsan Erkoç (çev.). Tevfik Orçun Özgün (Ed.). Ankara: Gece Akademi Yayınları. (65-99).
• Gömeç, S. Y. (2015). Kök Türkçe Yazıtların Oğuzları Meselesi. Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Tufan Gündüz-Mikail Cengiz (Ed.), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Yayınları, (517-522).
• Hamilton, J. (1997): Toquz-Oγuz et On-Oyγur / Toḳuz-Oğuz ve On-Uyġur. JA. C. 250. Paris 1962; Yunus Koç-İsmet Birkan (ter.). TDA, C. 7. Ankara: (188-232).
• Han-Woo, C. (2000). A Study of the Ancient Turkic “TARQAN. International Central Asian Studies. Choi Han-Woo (Ed.). Vol. 5. (104-111).
• İbn Havkal, (1938). Sûret el-Arz. C. 1. Leyden-Beyrut:
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârsî, (2004). el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Beyrut: Dâr Sâdr Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (2003). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud, (2006). Divanü Lûgat-it-Türk. C. I. Ankara: TDK Yayınları.
• Koca, S. (2010). Türk Kültürünün Temelleri. 2. Ankara:
• Koca, S. (2011). Oğuz Kağan Destanının Türk Kültür Tarihi Bakımından Değeri. Selçuklu Devri Türk Tarihinin Temel Meseleleri, Ankara: Berikan Yayınları. (509-559).
• Kurat, A. N. (1992). IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri. Ankara: Murat Kitapevi Yayınları.
• Liu Mau-Tsai, (2011). Çin Kaynaklarına Göre Doğu Türkleri. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Manov, A. (2001). Gagauzlar (Hıristiyan Türkler). (çev. M. Türker Acaroğlu). Ankara: TTK Yayınları.
• Marquart, J. (1914). Über das Volkstum der Komanen. Osttürkische Dialektstudien, Berlin:
• Mesudî, (Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin). (1409-1841). Murûc ez-Zeheb ve Maʻâdin el-Cevâhir, Muhakkik Esad Dâğir, C. 1. Kum; trns. Aloys Sprenger. M. D. C. I, London (MDCCCXLI).
• Nalbant, B. Ö. (2010). “Oğuz” Sözcüğünün Kökeni Üzerine Yeni Düşünceler. Türkbilig. C. 20/Güz. Ankara: (47-59).
• Németh, G. (1990). On Ogur, hét Magyar, Dentümogyer. Törökök és Magyarok. C. I, Budapest:
• Pelliot, P. (1930). Sur la Légende d'Uγuz-Khan en Écriture Ouigoure. TP. Second Series. Vol. 27. No. 4/5. (247-358).
• Porphyrogenitus, C. (1967). De Administrando Imperio, Greek Text Edited by GY. Moravcsik, Eng. Trns. R.J. H. Jenkins, Washington:
• Povest Vremennıh Let. (2003). Moskova-Augsburg:
• Pulleyblank, E. G. (1965). The Chinese Name for the Turks. Journal of the American Oriental Society, Vol. 85. No. 2 (Apr. - Jun.). (121-125).
• Sağol Yüksekkaya, G. (2020). Çok Tartışılan Bir Ad: Oğuz. Tonyukuk Kitabı. Kürşat Yıldırım (Ed.). İstanbul: (231-248).
• Simocatta, T. (1986). The History of Theophylact Simocatta. Michael and Mary Whitby (trns). New York: Oxford The Clarendon Press.
• Sinor, D. (1950). Oğuz Kağan Destanı Üzerinde Bazı Mülâhazalar. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. C. IV. S. 1-2. Ahmet Ateş (çev.). İstanbul: (1-14).
• Sinor, D. (1990/2008). The Establishment and Dissolution of the Türk Empire. The Cambridge History of Early Inner Asia. Denis Sinor (Ed.). (285-316).
• Sümer, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boyteşkilatı Destanları. İstanbul: TDAV Yayınları.
• Şahin, İ. (2006). Osmanlı Döneminde Konar-Göçerler (Nomads in the Ottoman Empire). İstanbul: Eren Yayınları.
• Şalbayev, A. (2005). Oğuzların Göçleri ve Yayılmaları, Ankara: Basılmamış Doktora Tezi, GÜSBE.
• Şemseddin Samî, (2006). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şeşen, R. (2001). İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri. Ankara: TTK Yayınları.
• Togan, A. Z. V. (1982). Reşideddin, Oğuznâmesi Tercüme ve Tahlil. İstanbul: Enderun Kitapevi Yayınları.
• Vámbéry, H. (1885). Das Türkenvolk in Seinen Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen. Leipzig:
• Yücel, M. U. (2007). İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler. Ankara: TTK Yayınları.
• Лаврентıевскaя И Троицкая Лътописи, (1846). Полнoе Собранıе Русскихъ Лфтописей. (Томъ первый) C. 1. Saint Petersburg: