Notes on Verb Formation in Old Uyghur Xuanzang Biography

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 3, 838 - 856, 29.09.2025

Hüseyin Yıldız , Sıla Nur Aktaş

https://doi.org/10.32709/akusosbil.1676223

Öz

The Xuanzang Biography was translated from Chinese into Old Uyghur Turkic by Shingko Sheli Tutung in the 11th century. The text presents his experiences in a vivid and engaging manner, rendering the work both a biography and a travelogue.
Comprising ten chapters, the Xuanzang Biography has not survived in its entirety. The first chapter was published by Semet (2002). Fragments of the second chapter are found in Zieme (1990) and Ölmez (2002). The third chapter was edited by Ölmez and Röhrborn (2001), the fourth by Semet, Ölmez, and Röhrborn (2022), and the fifth by Dietz, Ölmez, and Röhrborn (2015). The sixth chapter was prepared by Ölmez (1994), the seventh and eighth by Röhrborn (1991, 1996), the ninth by Aydemir (2013), and parts of the ninth and tenth by Barat (2000). The tenth chapter was also edited by Tezcan (1975) and Mirsultan (2010).
This study compiles a unified version of the text based on these existing editions. Subsequently, the verbs within the text were categorized into two groups according to their morphological formation. Furthermore, the study quantifies the frequency of verb-forming suffixes within the text. Consequently, this work aims to demonstrate the extensive nature of verb construction in both the Xuanzang Biography and Old Uyghur Turkic in a broader context.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Turkic , Xuanzang Biography , Verb Formation

Proje Numarası

B-2222

Eski Uygurca Xuanzang Biyografisi’nde Fiil Yapımı Üzerine Notlar

Öz

Eski Uygur Türkçesi dönemine ait tercüme eserlerden olan Xuanzang Biyografisi, 11. yüzyılda Şıngko Şeli Tutuŋ tarafından Çinceden Eski Uygur Türkçesine çevrilmiştir. Benimsediği Budizm inanışının derinliklerini öğrenmek amacıyla Hindistan’a giden Xuanzang’ın yolculuğunu konu edinen eser, dini bir muhtevaya sahiptir. Ayrıca Xuanzang’ın yolculuk esnasında yaşadıkları da canlı bir üslupla aktarılmıştır. Bu nedenle eser yalnız bir biyografi değil seyahatname niteliği de taşımaktadır.
10 bölümden oluşan eserin bütünlüklü bir neşri yoktur. Ayrıca eserin 1. ve 2. bölümlerinin büyük bir kısmı da kayıptır. Eserin 1. bölümü Semet (2002), 2. bölümün Berlin fragmanları Zieme (1990) ve Pekin fragmanları Ölmez (2002), 3. bölümü Ölmez ve Röhrborn (2001), 4. bölümü Semet, Ölmez ve Röhrborn (2022), 5. bölümü Dietz, Ölmez ve Röhrborn (2015), 6. bölümü Ölmez (1994), 7. ve 8. bölümü Röhrborn (1991, 1996), 9. bölümü Aydemir (2013), 9. ve 10. bölümü Barat (2000), 10. bölümü Tezcan (1975) ve Mirsultan (2010) tarafından çalışılmıştır.
Bu çalışmada öncelikle adı geçen neşirlerden hareketle bütünleşik bir metin oluşturulmuş; sonra da Xuanzang Biyografisi’nde yer alan fiiller incelenerek veriler oluşum şekillerine göre türemiş fiiller ve birleşik fiiller kategorileri altında sınıflandırılmıştır. Sınıflandırılan veriler analiz edilerek, Eski Uygur Türkçesinde görülen fiil yapım eklerinin eserdeki kullanım sıklıkları üzerinde tespitlerde bulunulmuştur. Böylelikle özelde Xuanzang Biyografisi’nin genelde ise Eski Uygur Türkçesi döneminin fiil yapımı yönünden zenginliği gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi , Xuanzang Biyografisi , Fiil Yapımı

Destekleyen Kurum

Ordu Üniversitesi

Proje Numarası

B-2222

Teşekkür

Bu çalışmada, Ordu Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından finansal destek verilen B-2222 kodlu ve “Xuanzang Biyografisi'nde Fiil Yapımı” adlı proje verilerinden yararlanılmıştır. ODU-BAP birimine desteklerinden dolayı teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Aydemir, H. (2013). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
• Barat, K. (2000). The Uyghur-Turkic Biography Of The Seventh-Century Chinese Buddhist Pilgrim Xuanzang Ninth And Tenth Chapters. Bloomington: Indiana University Research Institute For Inner Asian Studies.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary Of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Dietz, S., Ölmez, M., Röhrborn, K. (2015). Die alttürkische Xuanzang Biographie V. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach To The Lexicon-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. V. (2003). Eski Türkçenin Grameri (Akalın, M., Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gözel, A. (2023). Altun Yaruk’ta Söz Yapımı (Yayımlanmamış doktora tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Herkmen, D. (2009). Divanu Lugati’t Türk’te Fiil Yapımı (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kekevi, İ. (2022). Türk Runik Harfli Metinlerde Söz Yapımı (Yayımlanmamış doktora tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Korkmaz, Z. (2019). Türkiye Türkçesi Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mirsultan, A. (2010). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
• Ölmez, M. (1994). Hsüan-Tsang’ın Eski Uygurca yaşam öyküsü (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Ölmez, M. (2002). Die Alttürkische Xuanzang-Biographie II. M. Ölmez ve S.-C. Raschmann (Ed.), Splitter Aus Der Gegend Von Turfan-Festschrift Für Peter Zieme içinde (ss. 199-242). İstanbul-Berlin: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Ölmez, M., Röhrborn, K. (2001). Die alttürkische Xuanzang-Biographie III. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Röhrborn, K. (1991). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VII. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Röhrborn, K. (1996). Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Semet, A. (2002). Ein Fragment Des I. Kapitels Der Uigurischen Xuanzang Biographie. M. Ölmez ve S.-C.
• Raschmann (Ed.), Splitter Aus Der Gegend Von Turfan-Festschrift Für Peter Zieme içinde (ss. 265-277). İstanbul-Berlin: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Semet, A., Ölmez, M., Röhrborn, K. (2022). Die alttürkische Xuanzang-Biographie IV. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Taş, İ. (2020). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1975). Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm, Ankara.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Göttingen: Akademie Der Wissenschaften Zu Göttingen.
• Zieme, Peter (1990). Xuanzangs Biographie und das Xiyuji in alttürkischer Überlieferung. J. P. Laut - K.Röhrborn (Ed.), Buddhistische Erzӓhlliteratur Und Hagiographie İn Türkischer Überlieferung içinde (ss.75-107). Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• e-TEES: Aydemir, H. (2025 Ocak 18). Xuanzang Biyografisi.