An Intellectual Interest for the Protection and Narration of Hadiths: The Method of Imlā and Its Reflections to Hadith Literature

Yıl 2020, Sayı: 15, 143 - 177, 30.12.2020

Mustafa Tanrıverdi

https://doi.org/10.18498/amailad.774429

Öz

Discussions about the beginning of the writing the hadiths are very important in terms of enabling to determine a time period in which the important determinations will be based on the history of the hadith. Especially, the existence of narrations that can be used as evidence against and in favor of this issue makes this debate even more meaningful. In fact, the interest in the hadith has led to efforts to transfer this knowledge both orally and in writing from the early periods of the hadith history. Although it is noted that from the earliest times, as a result of the reliance on memory rather than writing, a reflex against writing hadith has remained in existence for a certain period of time, but it is understood that the activities on hadith writing have found a wide scope of practice and oral tradition left its place to written culture in the subsequent process of time. In this context, efforts towards written narrations have brought the writing to the fore fore as the prevailing element in the preservation and transmission of hadiths over time. One of the efforts in this direction is the imlā activities that begin between the teacher and the student, and has became widespread intellectual interest in the process. Imlā is a reliable method of the reception of hadith based on the fact that the material subject to the narration is written under the supervision of the shaykh himself in accordance with a number of rules and corrected it by checking on the original copy. 

This method, the first examples of which were seen in the period of the Prophet Muhammad (pbuh), started to be seen technically in the 2nd century (8.). In the middle of this century, Hadith imlā activities, which gained momentum, had become one of the important ways of hadith reception and transmission. These activities, which has attracted the attention of very large groups since the 3rd century (9.) has continued for a long time. During these periods, Imlā sessions, which are not determined as a special meeting place, were organized in mosque, market, bazaar, streets and avenues and in the 5th century (11.), it began to organized in madrasas and dār al-hadīth, which were the science centers of the period. In addition, such scientific institutions built in different regions with the special incentives of the state officials in this process have given a more systematic identity to the imlā sessions in terms of the place and time of meeting. Imlā meetings, which were accepted by the people as well as the muhaddiths; have been organized in many regions such as Baghdad, Basra, Damascus, Medina, Qazvin, Isfahan, Herat, Merv and Nishapur. In addition, the participation of large masses in the meetings led to increase the intellectual curiosity towards imlā activities and enriched the hadith culture of these regions. 

In this context, imlā sessions have also ensured the formation of a social fabric by bringing together different segments of society from scholars to politicians on a common ground of “hadith”. Moreover, with this method, which plays an important role in the written narration and preservation of the hadiths, a remarkable literature has emerged in the hadith literature thanks to extensive participation to the imlā sessions concluded in various regions since the early periods. During these sessions, a large number of literary works in different genres and sizes named as juz’, madjlis and amālī were created, as a result of these activities it made a significant contribution to the hadith literature and culture. 

By the 10th century (16.), the activities of imlā lost its former importance due to various reasons such as the increasing reliance on books with the effect of the changing in the understanding on science and culture of the period, the collection of hadiths the understanding on science and culture of the period, the becoming large extent, and the decreasing in hadith the hafizes and enthusiastic students. In this study, the historical aspect of imlā method which arouses intellectual curiosity on almost every segment of the society that interested in hadith, from scholars to politicians as well as muhaddiths, and the reflections of imlā activities on the history of hadith literature and history were examined.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Narration, Writing, Imlā, Amālī

Rivayetlerin Muhafazasına ve Nakline Yönelik Entelektüel Bir İlgi: İmlâ Usûlü ve Hadis Literatürüne Yansımaları

Öz

Hadislerin yazımının başlangıcına dair tartışmalar, hadis tarihi açısından önemli tespitlerin üzerine inşa edileceği bir zaman dilimini saptamaya imkân tanıması bakımından oldukça önemlidir. Özellikle bu konuda lehte ve aleyhte delil olarak kullanılabilecek birtakım rivayetlerin bulunması, bu tartışmayı daha da anlamlı kılmaktadır. Öyle ki hadise duyulan ilgi, hadis tarihinin erken dönemlerinden itibaren bu ilmin gerek sözlü gerekse yazılı nakline dönük çabaları beraberinde getirmiştir. İlk dönemlerden itibaren yazıdan ziyade hafızaya olan güven geleneğinin bir sonucu olarak belli bir müddet hadis yazımına karşı bir refleksin varlığını koruduğu kaydını koymakla birlikte hadis yazma faaliyetlerinin ilerleyen süreçte büyük ölçüde tatbik sahası bulduğu ve sözlü geleneğin yerini yazılı kültüre bıraktığı anlaşılmaktadır. Bu bağlamda yazılı rivayete yönelik çabalar, zamanla hadislerin muhafazasında ve naklinde yazının hâkim unsur olarak ön plana çıkmasını sağlamıştır. Bu minvaldeki çabalardan biri de hoca ile talebe arasında başlayan ve süreç içerisinde yaygınlaşarak entelektüel bir ilgiye dönüşen imlâ faaliyetleridir. İmlâ, rivayete konu olan malzemenin birtakım kurallara uygun olarak bizzat hocanın nezaretinde yazılması ve asıl nüsha üzerinden kontrol edilerek tashih edilmesi esasına dayanan güvenilir bir hadis tahammül yöntemidir.
Hz. Peygamber (s.a.v) döneminde ilk nüvelerine rastlanan bu usûl, teknik anlamda 2. (8.) yüzyılla birlikte görülmeye başlamıştır. Bu asrın ortalarına gelindiğinde hız kazanan hadis imlâ faaliyetleri, hadis tahammül ve naklinin önemli araçlarından biri haline gelmiştir. 3. (9.) yüzyıldan itibaren oldukça kalabalık grupların ilgisine mazhar olan imlâ ameliyesi uzun müddet varlığını sürdürmüştür. Bu dönemlerde müstakil bir toplanma yeri belirlenmeyen imlâ oturumları mescid, çarşı, pazar, sokak ve caddelerde düzenlenmiş olup 5. (11.) yüzyılla birlikte kendi dönemlerinin ilim merkezleri olan medrese ve dârülhadîslerde yapılmaya başlanmıştır. Ayrıca bu süreçte devlet erkânının da hususî teşvikleri ile farklı bölgelerde inşa edilen bu tür ilmî müesseseler, toplanma yeri ve zamanı bakımından imlâ meclislerine daha sistematik bir hüviyet kazandırmıştır. Muhaddislerin yanı sıra halk nezdinde de hüsn-i kabul gören imlâ oturumları; Bağdat, Basra, Dımaşk, Medine, Kazvin, İsfahan, Herat, Merv ve Nişabur gibi çok sayıda bölgede akdedilmiştir. Bununla birlikte düzenlenen toplantılara sayıca geniş kitlelerin iştirak etmesi de hem toplum nezdinde imlâ faaliyetlerine yönelik entelektüel merakı artırmış hem de bölgenin hadis kültürüne zenginlik katmıştır.
Bu bağlamda imlâ meclisleri, âlimlerden siyasetçilere kadar farklı toplum kesimlerini “hadis” ortak paydasında bir araya getirerek sosyal bir dokunun oluşmasını da temin etmiştir. Ayrıca hadislerin yazılı rivayetinde ve muhafazasında önemli bir rol oynayan bu yöntemle, erken dönemlerden itibaren çeşitli bölgelerde akdedilen geniş katılımlı imlâ toplantıları sayesinde hadis edebiyatında kayda değer bir literatür ortaya çıkmıştır. Öyle ki bu oturumlarda değişik tür ve çapta cüz’, meclis ve emâlî şeklinde isimlendirilen çok sayıda edebi eser meydana gelmiş; bu faaliyetler neticesinde hadis literatürüne ve hadis kültürüne önemli bir katkı sağlamıştır.
10. (16.) yüzyıla gelindiğinde ise imlâ faaliyetleri, dönemin ilim ve kültür anlayışındaki değişimin de etkisi ile kitaplara itimadın artması, hadislerin büyük ölçüde müdevven hale gelmesi ve hadis hâfızları ile şevkli talebelerin azalması gibi çeşitli nedenlerle eski önemini kaybetmiştir. Bu çalışmada muhaddislerin yanı sıra âlimlerden siyasetçilere kadar, toplumun hadise ilgi duyan hemen her kesimi üzerinde entelektüel bir merak uyandıran imlâ usûlünün tarihi serencâmı ele alınmış, imlâ faaliyetlerinin hadis kültür tarihine ve literatürüne yansımaları incelenmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Hadis, Rivayet, Kitâbet, İmlâ, Emâlî

Kaynakça

• Abdusselâm b. Abbâs el-Vecîh. A‘lâmü’l-müellifîne’z-Zeydiyye. Amman: Müessesetu’l-İmam Zeyd b. Ali es-sekâfiyye, 1999.
• Abdülhâdî Rızâ. “Emâlî Nizâmülmülk el-vezîri’s-Selcûkî fi’l-hadîs”. Mecelletü ma‘hedi’l-mahtûtâti’l-‘Arabiyye-Kahire 5 (1959), 349-378.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Kitâbü’l-‘ilel ve ma‘rifeti’r-ricâl. thk. Vasiyullah b. Muhammed Abbâs. 3 Cilt. Riyad: Dâru’l-hânî, 2. Basım, 1422/2001.
• Akın, Nevzat Sabri. Mehâmilî ve “Kitâbü’d-dua” İsimli Hadis Cüz’ü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Aydınlı, Abdullah. “İmlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/225-226. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• A‘zamî, Muhammed Mustafa. Studies in Hadith Methodology and Literature. Riyad: y.y., 1977.
• Başaran, Selman - Sönmez, Mehmet Ali. Hadis Tarihi ve Usûlü. b.y.: Esra Fakülte Kitabevi, 1993.
• Bozkurt, Nebi. “Dâru’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/527-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. b.y.: Dâru tavki’n-necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve sıhâhı’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 7. Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn, 4. Basım, 1990.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Usûlü. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 23. Basım, 2010.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünenü’d-Dârimî. thk. Huseyn Selîm Esed. 4 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 1421/2000.
• Demirci, Kadir. Zeydiyye ve Hadis. Ankara: Gece Akademi Yayınları, 2019.
• Ebû Abdillâh el-Kûfî, Muhammed b. Ali b. el-Hüseyin b. ‘Alevî. el-Câmiu’l-kâfî fî fıkhi’z-Zeydiyye. thk. Abdullâh b. Hamûd el-‘İzzî. b.y.: Müesesetü’l-Mustafâ es-Sekâfiyye, 2014.
• Ebû Zehv, Muhammed. Hadis ve Hadisçiler. çev. Selman Başaran -Mehmet Ali Sönmez. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Efil, Yüksel. Hadis İmlâ Meclisleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Görmez, Mehmet. “Taberânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/310-312. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye. thk. Ebû Abdillâh es-Sûrkî - İbrâhîm Hamdî el-Medenî. Medine: el-Mektebetü’l-‘ilmiyye, 1357.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. el-Câmi’ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘. thk. Mahmûd Tahhân. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ma‘ârif, 1983.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Şerefu ashâbi’l-hadîs. thk. M. Said Hatiboğlu. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1972.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî. Takyîdü’l-‘ilm. thk. Yûsuf el-Iş. b.y.: Dâru ihyâi sünneti’n-nebeviyye, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî . Târîhu Bağdad. thk. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 24. Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1417.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddin Yûsuf en-Nemerî. Câmi‘u beyâni’l-ilm ve fadlih. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-harameyn, ts.
• İbn Bâbeveyh, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyin el-Kummî. Emâli’s-sadûk. haz. Hüseyin A‘lemî. Beyrut: Müessesetü'l-a‘lemî li’l-matbû‘ât, 1430/2009.
• İbn Düreyd, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasen. et-Ta‘lîk min Emâlî İbn Düreyd. thk. Mustafa es-Senûsî. Kuveyt: el-Meclisü’l-vatanî li’s-sekâfe ve’l-fünûn ve’l-âdâb, 1404/1984.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9. Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1372/1953.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-Kûfî. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. haz. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’t-tâc, 1409/1989.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-‘Arabî, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbnu’s-Salâh, Osmân b. Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmu’l-hadîs. thk. Nureddin Itır. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1406/1986.
• İbnü’l-Vezîr, Ebû Abdillâh İzzüddîn Muhammed b. İbrâhîm el-Yemânî. el-‘Avâsım ve’l-kavâsım fi’z-zebbi ‘an sünneti Ebi’l-Kâsım. thk. Şu‘ayb el-Arnavûd. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1996.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye ve takyîdi’s-semâ‘. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’t-türâs, 1970.
• Kandemir, M. Yaşar. “Emâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/70-71. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kandemir, M. Yaşar. “Cüz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/147-148. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Karataş, Mustafa. İbrahîm b. Abdissamed el-Hâşimî ve “el-Emâlî” İsimli Hadis Cüz’ü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Kâtib Çelebî. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. haz. Şerafettin Yaltkaya - Rıfat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer. Hadis Literatürü. çev. Yusuf Özbek. İstanbul: İz Yayınları, 1994.
• Koçak, Faruk. İstanbul Kütüphanelerindeki Hadis Cüzleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Koçyiğit, Talat. Hadis Istılahları. Ankara: AÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1980.
• Koçyiğit, Talât. Hadis Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 11. Basım, 2019.
• Muhammed Abdülcevâd el-Asmaî. “Mukaddime”. el-Emâlî. mlf. Ebû Alî İsmâîl b. el-Kâsım el-Kâlî. 1/1-18. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1970.
• Muhammed Accâc el-Hatîb. es-Sünne kable’t-tedvin. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• Müeyyedî, Ebü’l-Hüseyin Mecdüddin b. Mansûr el-Hasenî. Levâmi’u’l-envâr. 5 Cilt. Sa‘de: Mektebetü’t-türâsi’l-İslâmiyye, 1993.
• Mürşid Billâh Yahyâ b. el-Hüseyin. Kitâbu’l-Emâlî el-isneyniyye. thk. Abdullah b. Hammûd el-‘İzzî. San‘a: Müessesetü’l-imâm Zeyd b. Alî es-sekâfiyye, 1429/2008.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1412/1991.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. Cüz’ fîhi meclisân min imlâ’i (el-Emâlî). thk. Ebû İshâk el-Huveynî el-Eserî. Riyad: Dâru ibni’l-Cevzî, 1415/1994.
• Nevevî, Muhyiddîn Ebî Zekkeriyyâ Yahyâ b. Şeref. İrşâdu tullâbi’l-hakâik ilâ ma’rifeti süneni hayri’l-halâik. thk. Abdü’l-Bârî es-Selefî. Medine: Mektebetü’l-eymân, 1987.
• Nureddin Itır. Menhecü’n-nakd fî ulûmi’l-hadîs. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1399/1979.
• Okiç, Muhammet Tayyib. Bazı Hadis Meseleleri Üzerine Tetkikler. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası, 1959.
• Özaslan, Hamza. Ebû Alî el-Kâlî ve Kitâbü’l-Emâlî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed ibn Hallâd el-Hasen el-Fârisî. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâ‘î. thk. Muhammed Accâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-fikr, 3. Basım, 1984.
• S. Ory. “Dār al-Hadith”. The Encyclopaedia of Islam (EI2). ed. E. J. Bosworth vd.. 12/195-197. Leiden: Brill Press, 2004.
• Sarıçam, İbrahim - Erşahin, Seyfettin. İslâm Medeniyeti Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2007.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. Fethu’l-muğîs bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs. thk. Alî Hüseyin Alî. 5 Cilt. Mısır: Mektebetü’s-sünne, 1424/2003.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. Edebü’l-imlâ ve’l-istimlâ’. thk. Max Weisweiller. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1401/1981.
• Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Müellefâtü’z-Zeydiyye. 3 Cilt. Kum: Mektebetu Âyetullâhi’l-Uzma, 1413.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-Arabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 5 Cilt. Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 1411/1991.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân. Tedrîbu’r-râvî fî şerh-i takrîbi’n-Nevevî. thk. Muhammed el-Firyâbî. Beyrut: Mektebetü’l-kevser, 2. Basım, 1410.
• Tanrıverdi, Mustafa. “Ahmed b. Îsâ b. Zeyd ve Emâlî Adlı Hadis Eseri Üzerine Bir İnceleme”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (Eylül 2019), 309-342.
• Tuna, Üzeyir. “Arap Dili ve Edebiyatıyla İlgili Emâlîler”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (Haziran 2019), 117-138.
• Uğur, Mücteba. “Edâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/388-389. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Uğur, Mücteba. Hadis Edebiyatı. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Yeşil, Ümmügülsüm. “Tashîf ve Tahrîf Üzerine Bazı Mülâhazalar”. Hadis Tetkikleri Dergisi 18/1 (Temmuz 2020), 147-156.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2011.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnavûd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Târîhu’l-İslâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslamî, 2003.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer el-Hârizmî. el-Keşşâf ‘an hakā’ikı ğavâmizı’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Alî Muhammed Muavvad. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ubeykan, 1418/1998.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd. el-A‘lâm: Kâmûsü terâcim. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘ilm li’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.