İmâm-ı Rabbânî’nin el-Mektûbât İsimli Eseri Bağlamında Nakşibendiyye Şeyhlerinde Bulunması Gereken Vasıflar

Yıl 2020, Sayı: 15, 363 - 393, 30.12.2020

Mevlüt Özçelik

https://doi.org/10.18498/amailad.780597

Cited By: 1

Öz

Bu makalede İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fâruk es-Serhendî’nin bakış açısıyla tasavvufî eğitimin merkezinde bulunan şeyhin taşıması gereken vasıflar ortaya konulmaya çalışılacaktır. “Tasavvuf, kâl ilmi değil hâl ilmidir.” sözü, tasavvufî eğitim sisteminde şeyhin önemine dikkat çekmektedir. Zira tasavvufî terbiye, kitaplardan öğrenilen bilgilerle değil, bu terbiyeyi nefsinde tatbik etmiş olan icazetli şeyhler vâsıtasıyla aktarılmaktadır. İmam-ı Rabbanî’ ye göre hakîkî şeyhler, insanları irşât etme konusunda Resûlullah' ın (s.a.v.) vârisleridir. Ancak sahih bir tasavvufî eğitimden bahsedebilmek için bu eğitimi verecek olan şeyhin, bazı vasıfları üzerinde taşıması da gerekmektedir.

Şeyh, öncelikle Resûlüllâh'ın (s.a.v.) ilmî mirasına sahip olmalıdır. Onun ilmî mirası, “ahkâm” ve “esrâr” ilimlerinden oluşur. Ahkâm ilimleri, şerîatın aslını oluşturan zâhirî ilimler, esrâr ilimleri ise tasavvufî mârifetlerdir. Ahkâm ilimleri ağacın kökü, tasavvufî marifetler ise o ağacın meyveleri gibidir. Köksüz bir ağacın meyve vermesi nasıl imkânsız ise ahkâm ilimleri olmadan tasavvufî mârifetlerin ortaya çıkması da imkânsızdır. O halde tasavvufî terbiye ile meşgul olan şeyhin, her iki ilme de hâkim olması gerekmektedir.
Şeyh, Resûlüllâh’ın (s.a.v.) sünnetine harfiyen mutabakat etmelidir. Bu mutabakatın yedi derecesi vardır. Birinci derece, îmân edip şerîatın zâhirî hükümlerini yerine getirmekten ibaret olup avam Müslümanlara aittir. İkinci derece, ahlâkı güzelleştirme, nefis tezkiyesi ve kalp tasfiyesi gibi konularda Resûlüllâh'ın (s.a.v.) söz ve fiillerine tabi olmayı ifade eder. Bu derece, kendisine tâbi olunan bir şeyhin gözetiminde bulunan tarîkat ehline mahsustur. Üçüncü derece, Resûlüllâh'ın (s.a.v.) mânevî hal ve zevklerine tabi olmaktan ibarettir ki bu, “husûsi velâyet” makamındaki velilerin derecesidir. Dördüncü derece, Resûlüllâh'ın (s.a.v.) vârisi konumunda bulunan ilimde rüsûh sahibi âlimlerin derecesidir. Bu dereceye, Resûlüllâh'a (s.a.v.) tam manasıyla uyup bid’atların her türlüsünü terk etmekle erişilir. Beşinci derece, Resûlüllâh'ın (s.a.v.) kemâlâtına tabi olmaktır ki bu, Ülü’l-Azm peygamberlere ait bir derecedir. Altıncı derece, Resûlüllâh'ın (s.a.v.) “mahbûbiyyet” makamı ile ilgili kemâlâtına tabi olmaktır. Son olarak yedinci derece ise mutâbaat derecelerinin tamamını içine alan en kapsamlı derecedir. Bu derecede tâbî ile metbû arasında büyük bir benzerlik vardır; ancak yine de tâbi başka, metbû başkadır.
Şeyh, “sekr” ehlinden değil “sahv” ehlinden olmalıdır. Bu da bir şeyh-i kâmil-i mükemmil gözetiminde mânevî gelişim sürecini tamamlamakla mümkün olur. Sekr halinde bulunan birinin, müritleri terbiye etmesi imkânsızdır. Bu haldeki kimselerin, şerîatın zâhirine ters düşen sözlerine itibar edilmez. Ayrıca şeyh, müritlerine karşı nasıl davranması gerektiğini bilmelidir. Şeyh, “istihare” yapmadan kendisine her müracaat eden kişiye tarîkat talimi yapmamalı; müritlerinin çokluğu ile övünüp şöhret peşinde koşmamalı; müritlerini eğitirken sadece Allâh'ın rızasını kazanmayı hedefleyip hiçbir menfaat gözetmemelidir. Yine şeyh, müritler için örnek bir şahsiyet olduğu bilinciyle hareket etmeli; ruhsatları terk edip azîmetler ile amel etmeli; her hususta ve özellikle kadın müritlerine tarîkat talimi yapma konusunda şerîatın sınırlarını aşmamaya hassasiyet göstermelidir.
İmam-ı Rabbânî'ye göre yukarıda sayılan vasıfları üzerinde taşıyan şeyh, hakîkî şeyh, bu vasıflardan yoksun olan şeyh ise eksik şeyhtir. Eksik şeyh, tıbbî bilgileri eksik olan doktora benzer. Nasıl ki eksik doktor, kendisine başvuran hastanın maddi hayatını tehlikeye sokarsa eksik şeyh de kendisine intisâb eden müridin mânevî hayatını tehlikeye sokar. O halde tasavvuf yoluna sülûk eden bir mürîd, intisâb edeceği şeyhin, hakîkî şeyhin vasıflarını taşıyıp taşımadığına dikkat etmelidir. Aksi takdirde mürîdin kemâle ermesi imkân dâhilinde değildir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İmâm-ı Rabbânî, el-Mektûbât, Şeyh, Mürit

The Qualities that should have in the Naqshbandiyya Sheikhs in the Context of Imam Rabbani's Work Titled al-Maktubat

Öz

In this article, from the point of view of Imam Rabbani Ahmad Farouk al-Sarhandi, it was tried to present the qualifications required to be a sheikh, who is at the center of sufi education. The phrase “sufism is not a science of words, but a science of experience” draws attention to the importance of the sheikh in the system of sufi education. Because the sufi education is not conveyed with the information learned from the books, but through the sheikhs who actually lived this education in their soul. According to Imam Rabbani, the true sheikhs were the heirs of the Prophet (pbuh) in conveying people to the true path. But in order to be able to talk about a sound sufi education, the sheikh, who provided this education, must also bear on some qualities: the sheikh must have the scientific heritage of the Prophet (pbuh). His scientific heritage consists of the religious provisions and secrets. The sciences of provisions are the ostensible sciences that constitute the origin of shariah, while the sciences of secrets are sufistical knowledges. The sciences of religious provisions are like the root of a tree, whereas the sufistical knowledges are like the fruits of the tree. Just as it is impossible for a rootless tree to bear fruit, it is impossible for sufistical knowledges to emerge without the sciences of religious provisions. Therefore, the sheikh must master in both sciences.

Sheikh must comply the sunnah of the Prophet (pbuh). There are seven degrees of this compliance: The first degree belongs to the common Muslims who have faith and fulfill the apparent provisions of the shariah. The second degree belongs to the people of the Tariqa who follows the words and deeds of the Prophet (pbuh) in matters such as beautifying morality, refinement of the nafs and purification of the heart. The third degree belongs to the saints who follows the spiritual state and discoveries of the Prophet (pbuh). The fourth degree belongs to the scholars who have the right to be in the status of the heirs of Prophet (pbuh). This degree can be achieved by obeying the Prophet (pbuh) in the full sense and abandoning all kinds of innovation. The fifth degree belongs to the Prophets of Perseverance who follows the perfection of Prophet (pbuh). The sixth degree is to be being subject to the perfection of the Prophet (pbuh) regarding the position of "mahbubiyyah". The seventh degree is the most comprehensive degree that includes all degrees. In this degree, there is a great similarity between the followed and follower; but the follower is another person, the followed is another one. 

The sheikh must be from the people of “sahw” (spiritual alertness), not from the people of "sakr" (spiritual ecstasy). This is possible by completing the process of spiritual development under the perfect sheikh. It is impossible for someone in a "sakr" situation to educate the disciples. Such people’s word that contradict the apparent provisions of shariah are not respected. Also, the sheikh must know how to behave towards his disciples. The sheikh should not teach the science of sufistical instruction to anyone without doing "istikhara" and should not be proud of the multitude of his disciples nor should he seek fame; while training his disciples he should only aim at gaining Allah's approval and should not pursue any interests.

The sheikh should act with the awareness that he is an exemplary figure for her disciples; he should abandon “rukhsah” while act with azimah (determination), and he must carefully protect the boundaries of the shariah in all respects, especially in teaching the sciences of tariqa to female students. 

According to Imam Rabbani, the sheikh, who has the above qualities, is the true sheikh while the sheikh, who lacks these qualities, is an imperfect sheikh. Just as the imperfect doctors jeopardize the material life of the patients who applied to him, the imperfect sheikhs also jeopardize the spritual life of the disciples who attached to them. Therefore, a disciple who entered the sufi path, must pay attention to whether the sheikh to whom will has the qualities of the perfect sheikh. Otherwise, it is not possible for the disciple to mature spiritually.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Imam Rabbani, al-Maktubat, Shaykh, Disciple

Kaynakça

• Aclûnî, İsmail b. Muhammed el-Cerrâhî. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ştehara mine’l-ahâdîsi alâ elsineti’n-nâs. 2 Cilt. Dımaşk: Mektebetü İlmi’l-Hadîs, 1422/2001.
• Algar, Hamit. “İmâm-ı Rabbânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/194-199. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Algar, Hamit. “Mektûbât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/11-12. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Bilgin, İbrahim Ethem. Devrimci Sûfi Hareketleri ve İmam-ı Rabbânî. İstanbul: Bayrak Yayımcılık, 1989.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1423/2002.
• Cebecioğlu, Ethem. "İmâm-ı Rabbani ve Mektubâtı". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35/1 (1996), 193-241.
• Cebecioğlu, Ethem. “Mektûbât”. Tasavvuf Klasikleri. ed. Ethem Cebecioğlu. 449-470. İstanbul: Erkam Matbaacılık, 2010.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Ta’rifât. nşr. Abdurrahman Umeyra. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İhyâü Ulûmi’d-Dîn. thk. Ali Muhammed Mustafa - Saîd el-Mehâsinî. 5 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ, 1431/2010.
• Göztepe, Yüksel - Demir, Hamit. “İmam Rabbânî’nin Sûfîlere Yönelttiği Bazı Tenkitler”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2018), 297-322.
• Haksever, Ahmed Cahid. “Varoluşsal Kendinden Geçme ve Yansımaları: İmam Rabbânî’nin Şathiyye Anlayışı Örneği”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (2004), 103-126.
• Hânî, Abdülmecîd b. Muhammed. el-Kevâkibü’d-dürriyye ale’l-hadâikı’lverdiyye fî ecillâi’s-sâdâti’n-Nakşibendiyye. tsh. Muhammed Halid el-Harse. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 1996.
• Hasenî, Şerîf Abdülhay b. Fahruddîn. Nüzhetü’l-havâtır ve behcetü’lmesâmi‘ve’n-nevâzır. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn-i Hazm, 1420/1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İmam-ı Rabbânî, Ahmed Fâruk es-Serhendî. el-Mektûbât. 3 Cilt. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2017.
• Kapar, M. Ali. “Hz. Peygamber Döneminde Bey’at”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/5 (Haziran 1994), 75-82.
• Kartal, Abdullah. “İmâm-ı Rabbânî’nin Vahdet-i Vücûd Eleştirisi ve Tarihsel Arka Planı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (Haziran 2005), 59-80.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Tasavvuf Sözlüğü Letâifü’l-a ‘lâm fî işârâti ehli’l-ilhâm. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kılıç, Cevdet. “Günümüz Tasavvuf Tartışmalarına İmâm-ı Rabbânî’den Çözümler”. Akademiar Dergisi 2 (Haziran 2017), 55-98.
• Kılıç, Rüya. "Nakşibendi Geleneğinde İbnü’l-Arabi: Destek mi Muhalefet mi?". Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) 6 (Haziran 2007), 43-60.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. tsh. Hânî el-Hâc. Kâhire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Münâvî, Muhammed Abdu’r-Raûf. Feydu’l-kadîr. 6 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, 1356.
• Nedvî, Ebü’l-Hasan. İslam Önderleri Tarihi. çev. Yusuf Karaca. 8 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1992.
• Nedvî, Ebü’l-Hasan. ed-Da’vetü’l-İslâmiyye fi’l-Hind ve Tatavvurâtühâ. Lucknow: el-Mecmeu’l-İslâmî el-İlmî, 3. Basım, 1406-1986.
• Nedvî, Ebü’l-Hasan. el-İmâm es-Sirhindî Hayâtühû ve A‘mâlühû. Beyrut: Dârul’l-Kalem, 1414/1994.
• Nedvî, Mes’ûd. Târihu'd-Da'veti'l-İslâmiyye fi'l-Hind. b.y.: Dâru’l-Arabiyye, 1366/1947.
• Özgen, Mustafa. İmâm-ı Rabbânî Uluhiyyet ve Nübüvvet Anlayışı. Konya: Tablet Yayınları, 2007.
• Özgen, Mustafa. İmâm-ı Rabbânî’de Ehl-i Sünnet Kimliği. Konya: Palet Yayınları, 2013.
• Selvi, Dilaver. “Biat Sünnetinin Tasavvufta İhyası”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA) 1/1 (2015), 1-28.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
• Sühreverdî, Şehâbüddîn Ebû Hafs Ömer b. Muhammed. Âvârifü’l-maârif. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1999.
• Şarkpûrî, Muhammed Halim. Müceddi-i Elf-i Sânî İmâm Rabbânî. çev. Ali Genceli. Konya: İslâmi Neşriyat Yayınevi, 1978.
• Tirmizî, Ebû ‘Îsâ Muhammed b. ‘Îsâ. el-Câmiu’l-kebîr. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
• Tosun, Necdet. İmâm-ı Rabbânî Ahmed Sirhindî Hayatı, Eserleri, Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Tosun, Necdet. “İmam Rabbânî’ye Göre Vahdet-i Vücud-Vahdet-i Şühûd”. Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırmalar Dergisi (İbn Arabi Özel Sayısı-2) 23 (2009), 181-192.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Yaran, Rahmi. “Bid’at”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/129-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.