A Thematic Approach to The Poems of Hanif Poets in The Period of Jahiliyya -The Concept of oneness of God-

Yıl 2021, Sayı: 16, 197 - 227, 30.06.2021

Ramazan Meşe

https://doi.org/10.18498/amailad.895030

Cited By: 1

Öz

The ancient Arabic poetry has an important place after the Qur'an and hadiths in revealing the belief and religious thought of the Arabs of the period of Jahiliyya. These poems inform us about the lives, religious thoughts and belief structures of the Arabs. In particular, the examination of poems dealing with religious issues is important in determining the religious thought of that period. In the period of Jahiliyya, those who avoided believing in idols and opposed some of the traditions of Jahiliyya and proclaimed that they are followers of Abraham’s religion were called hanîfs. They were people who believed in the oneness of God. They acted against the established culture of paganism and did not worship their deities. Some of the poets of the period of Jahiliyya were among those hanifs. In their poems, they dealt with monotheism among many religious themes and revealed that they had the belief of the oneness of God.

The most basic concept that gives Islamic belief its distinctive character is oneness of God. This concept is one of the important features characterizing the nature of human beings. For this reason, human beings have been expressing the truth of oneness since their creation. The Hanîf poets of the period of Jahiliyya also expressed the truth of oneness of God in their poems. It is seen that some poets who did not worship the idols and who were opposed to the common religious belief of the day dealt with some important theological issues such as belief in the hereafter, belief in the day of reckoning, heaven and hell, in their poems. These poets have expressed, in their poems, God’s unity and uniqueness, His being the absolute creator and the owner of the day of reckoning. In addition, they emphasized the wrongness of associating gods with Allah and the evil customs in that period.

In the poetry of hanif poets in the period of Jahiliyya, the most basic religious themes matter that comes to the forefront is the oneness of God. For, there are examples in the poetry of the period of Jahiliyya that Arabs believed in the existence of God and placed Him above the idols. In this respect, the theme of the oneness of God, with which the hanif poets dealt in their poems, is regarded as one of the important evidences showing that there was belief in God in that period. It seems that those poems that the hanif poets said about the oneness of God in that period had a parallel understanding with Islamic belief system. In addition, it is understood from the poems that the hanif poets did not act contrary to Islamic belief and practices. For, the unity of God, the mistake of associating partners with Him, that He is the owner of the earth and the sky, the sole owner and creator of all creatures, His being the owner of the religion and the day of judgment, and the fundamental emphasis of Islam on the oneness of God are expressed in those poems.

In this study, the poems of some hanif poets and their understanding of the oneness God in those poems are examined. These poets are Kuss b. Sâida al-Iyâdî, Zayd b. ‘Amr al-Nufayl, Zuhayr b. Abî Sulmâ al-Muzanî, Varaqa b. Nawfal and Umayya b. Abî al-Salt. The fact that these hanif poets are mentioned commonly in the sources is the reason why they have been preferred to be examined in the present study. Apart from them, there undoubtedly were some poets who were called as hanif in some sources and emphasized the unity of God in their poems. However, in order not to exceed the limits of this study, only the five of them are going to be focused on and their poems containing the oneness of God are going to be examined. The above mentioned are going to be discussed chronologically.

In the present study, firstly, I give information about the poetry of the period of Jahiliyya. Secondly, I go onto dealing with the concept of hanîf in the given period. Finally, I discuss the above-mentioned poets and deal with some of their poems containing the oneness of God, after giving personal information about them.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, The Period of Jahiliyya, Hanîf, Hanîf Poets, Tawhîd (the oneness of God).

Cahiliye Dönemi Hanif Şairlerin Şiirlerine Tematik Bir Yaklaşım -Tevhid Anlayışı-

Öz

Cahiliye dönemi Araplarının inanç ve dini düşünce yapısı hakkında Kur'an ve hadislerden sonra eski Arap şiiri önemli bir yere sahiptir. Bu şiirler Arapların yaşantıları, dini anlayışları, inanç yapıları hakkında bilgi verir. Özellikle de dini konuları ele alan şiirlerin incelenmesi, o dönemin dini anlayışını tespit etmede önem arz eder. Cahiliye döneminde putlara inanmaktan uzak duran ve bazı Cahiliye adetlerine karşı çıkıp kendilerinin Hz. İbrahim’in dini üzerine olduklarını söyleyen kişilere hanif denilmiştir. Hanifler tevhid inancına sahip kişilerdi. Bunlar yerleşik kültür olan paganizme aykırı hareket etmişler ve onlara ibadet etmemişlerdir. Bu hanifler arasında Cahiliye döneminin bazı şairleri de yer almıştır. Bu şairler şiirlerinde birçok dini temanın yanında tevhid konusunu da ele almışlar ve şiirlerinde tevhid inancına sahip olduklarını ortaya koymuşlardır.

İslam inancına ayırıcı vasfını kazandıran en temel anlayış tevhiddir. Bu anlayış insanoğlunun selim fıtratında bulunan önemli özelliklerden bir tanesidir. Bu sebeple insanoğlu yaratılışından bu yana tevhid hakikatini dile getirmekten kendini alamamıştır. Cahiliye dönemi hanif şairleri de tevhid hakikatini şiirlerinde dile getirmişlerdir. Özellikle puta tapmayan ve yaygın dini inanca muhalif bazı şairlerin şiirlerinde başta tevhid olmak üzere ahiret inancı, hesap gününe iman, cennet ve cehennem gibi itikadı meseleleri konu edindikleri görülmektedir. Bu şairler tevhid konusunda Allah’ın birliğini, eşinin ve benzerinin olmadığını, mutlak yaratıcı, hesap günü sahibi olduğunu şiirlerinde ifade etmişlerdir. Bunun yanında Allah’a şirk koşmanın ve Cahiliyedeki kötü adetlerin yanlışlığını da vurgulamışlardır.

Cahiliye döneminde hanif şairlerin söyledikleri şiirlerde ön plana çıkan en temel akidevî konu tevhiddir. Zira Cahiliye dönemi şiirinde Arapların Allah’ın varlığına inandıkları ve onları putlardan üstün tuttuklarına dair örnekler vardır. Bu açıdan hanif şairlerin şiirlerinde ele aldıkları tevhid konusu Cahiliye döneminde Allah inancının olduğunu gösteren önemli delillerden kabul edilir. Bu dönemde hanif şairlerin tevhid ile alakalı olarak söyledikleri bu şiirler İslam inanç sistemi ile paralel bir anlayışta olduğu görülür. Ayrıca hanif şairlerin İslam inanç ve muamelat sistemine aykırı bir davranış sergilemedikleri söz konusu şiirlerden anlaşılır. Zira Allah’ın birliği, O’na ortak koşmanın yanlışlığı, O’nun yerin ve göğün sahibi olduğu, bütün mahlûkatın tek sahibi ve yaratıcısı, din ve hesap günün sahibi olduğu gibi İslam’ın temel tevhid vurgusu bu şiirlerde dile getirilmiştir.

İşte bu çalışmada bazı hanif şairlerin şiirleri ve bu şiirlerindeki tevhid anlayışları üzerinde durulmuştur. Bu şairler Kuss b. Sâide el-İyâdî, Zeyd b. ‘Amr en-Nüfeyl, Züheyr b. Ebî Sülmâ el-Müzenî, Varaka b. Nevfel ve Ümeyye b. Ebi’s-Salt’tır. Kaynaklarda en çok bu hanif şairlerden bahsedilmesi bu şairlerin tercih edilmesinin sebebidir. Bunun dışında bazı kaynaklarda hanif olarak geçen ve şiirlerinde tevhidi vurgulayan şairlerin olduğu şüphesizdir. Ancak bu çalışmanın sınırlarının aşılmaması için ismi geçen beş şair ve tevhid ile alakalı şiirleri incelenmiştir. İsimleri verilen şairler ölüm sırasına göre ele alınmıştır.

Çalışmada öncelikle Cahiliye dönemi şiiri hakkında bilgi verilmiştir. Daha sonra hanif kavramı hakkında bilgi verilerek Cahiliye dönemi hanifliği ele alınmıştır. Akabinde Cahiliye döneminde yaşamış olan hanif şairlerin meşhur olanlarından Kuss b. Sâide el-İyâdî, Zeyd b. ‘Amr en-Nüfeyl, Züheyr b. Ebî Sülmâ el-Müzenî, Varaka b. Nevfel ve Ümeyye b. Ebi’s-Salt sırayla ele alınarak haklarında bilgiler verildikten sonra tevhid ile alakalı söylemiş oldukları şiirlerinden bazıları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Cahiliye Dönemi, Haniflik, Hanif şairler, Tevhid

Kaynakça

• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdulhalim en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 4. Basım, ts.
• Câhiz, Ebû Osmân Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-Tebyîn. 3 Cilt. nşr. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Cevâd Alî. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. b.y.: Dâru’s-Sâkî, 4. Basım, 1422/2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. Tâcu’l-lüğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmî Li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407/1987.
• Cumahî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sellâm. Tabakâti fuhûli’ş-şuâra. thk. Mahmud Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Medenî, ts.
• Cündî, Alî. Fî târîhi’l-Edebi’l-Câhilî. b.y.: Mektebetü Dâru’t-Türâs, 1412/1991.
• Çağrıcı, Mustafa. “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/316-321. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dayf, Şevkî. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. 10 Cilt. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 1995.
• Demirayak Kenan - Çöğenli, Sadi. Arap Edebiyatında Kaynaklar. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1994.
• Dîvânu Ümeyye b. Ebi’s-Salt. thk. Beşîr Yemût. Beyrut: Mataba‘atü’l-Vataniyye, 1352/1934.
• Dîvânu Evs b. Hacer. thk. Muhammed Yûsuf Necm. Beyrut: Dâru’l-Beyrût, 1400/1980.
• Ebû Hilâl el-‘Askerî, el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Evâil. nşr. Dâru’l-Beşîr. Tanta: Dâru’l-Beşîr, 1408/1987.
• Ebû Zeyd el-Kurâşî, Muhammed b. Ebi’l-Hattâb. Cemheretü eşʽâri’l-Arab. thk. Alî Muhammed el-Becâdî. b.y.: Nahdatü Mısr Li’-tibâʽa ve’n-Neşr ve’t-Tevzîʽ, ts.
• Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn. el-Muntazam fî târîhi’l-umem ve’l-mulûk. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ - Mustafa Abdulkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• Erul, Bünyamil. “Varaka b. Nevfel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/517-518. İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 2012.
• Erkocaaslan, Recep. “Haniflerden Zeyd b. Amr. Nüfeyl’in Hayatı ve Şahsiyeti”. Amasya İlahiyat Dergisi. 15 (Aralık 2020), 421-451.
• Fayda, Mustafa. “Cahiliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/17-19. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Samirrâî. 8 Cilt. Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Gassân, Üzeyr Hüseyn. Varaka b. Nevfel Mübeşşiru’r-rasûl: Asruhu ve hayatuhu ve şi’ruh. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Hadîsî, Behcet Abdulğafûr. Ümeyye b. Ebi’s-Salt Hayâtuhû ve şi‘ruhu. Abû Dabi: Mecmaü’s-Sekâfî, 1430/2009.
• Hıdır, Özcan. “İlk Vahyin Gelişi Hadisi Bağlamında Varaka b. Nevfel’in Hz. Peygamber’e Dinî-Kültürel Etkisine Dair İddiaların Değerlendirilmesi”. Marife 4/2 (Güz 2004), 27-37.
• Hüseyn. Taha. Cahiliye Şiiri Üzerine. çev. Şaban Karataş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2003.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Târîhu Dımaşk. thk. ‘Amr b. Ğarâme el-Ümeyrî. 80 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Dureyd, Ebû Muhammed b. Hasan el-Ezdî. Cemheretü’l-lüğa. thk. Remzî Münîr Ba‘lebekî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmî Li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• İbn Hişam, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik el-Meâfirî. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekkâ vd.. 2. Cilt. Kahire: Şirketü ve Matbatü Mustafa, 2. Basım. 1375/1955.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik el-Meâfirî. et-Tîcân fî mülûki Himyer. thk. Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ebhâsı’l-Yemeniyye. San‘â: Merkezü’d-Dirâsât ve’l-Ebhâsı’l-Yemeniyye, 1347/1928.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Muttalibî. Sîretü İbn İshâk. thk. Sühey Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn el-Kaysî el-Kureşî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Alî Şîrî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1408/1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. eş-Şiʽru ve’ş-Şuʽarâ. nşr. Dâru’l-Hadîs. 2 Cilt. Dâru’l-Hadîs. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1453/2002.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem Cemâluddin. Lisânu’l-ʻArab. nşr. Dâru Sâdır. 15 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu Sıbt. Mirʾâtü’z-zamân fî târîhi’l-aʿyân. 23 Cilt. thk. Muhammmed Berakat vd.. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 1434/2013.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe fî ma‘rifeti’s-sahâbe. thk. Alî Muhammed Mu‘avved - Adil Ahmed Abdulmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İmruü’l-Kays, Hucr b. el-Hâris el-Kindî. Divânu İmruü’l-Kays. thk. Abdurrahman Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2 Basım, 1425/2004.
• Kapar, Mehmet Ali. “Kus. b. Sâ‛ide”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/460. Ankara: TDV Yayınlar, 2002.
• Kaplan, Hasan. “Bir İnanç Aşaması Olarak Haniflik”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/10 (2017), 7-23.
• Kaysî, Eysem Abbâs. “Zeyd b. Amr b. Nufeyl Hayâtuh ve mâ Tebkâ min Şi‘rih”. Mecelletu’l-Mevrid 29/4, 87-94.
• Kuzgun, Şaban. “Hanîf”. Türkiye Diyanet vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/33-39. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Küçükçopur, Hasan. İslam Tarihinde Hanifler. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• Muhtar, Cemal. “Cahiliye Devri Şiiri”. Doğu Dilleri [Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Dergisi] 1/1 (1964), 47.
• Musʽtasımî, Muhammed b. Aydemir. ed-Dürrü’l-ferîd ve beytü’l-kasîd. thk. Kâmil Selmân el-Cebûrî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1436/2015.
• Özkan, Halit. “Zeyd b. Amr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/316-317. İstanbul: TDV Yayınlar, 2013.
• Polat, İbrahim Ethem. “Hanif Şairlerin Şiirlerinde Monoteist Yapı”. Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 1/1 (Bahar 2001), 124-133.
• Sa‘leb, Ebu’l-Abbâs. Şerhu şi‘ri Züheyr b. Ebî Sülmâ. thk. Fahreddîn Kabâve (Dımeşk: Matba‘atü’l-Ğûsânî, 3. Basım, 2008.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Fil Hadisesinin Arap Yarımadasındaki Etkileri Üzerine Bir İnceleme”. çev. Fuat Aydın. Kuran’daki Hanîf/ler ve Nasârâ Üzerine Araştırmalar. Ankara: Eskiyeni Yayınları, 2016.
• Şentemerî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Süleymân b. Îsâ el-A‘lem en-Nahvî. Şerhu Dîvâni Zuheyr b. Ebî Sulmâ. thk. Muhammed Bedruddin Ebî Firâs. Mısır: Matbaatü’l- Hamidiyye, 1323/1905.
• Şeyho, Luvis. Şuarâu’n-nasrâniyye kable’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 4. Basım, 1991.
• Şüreysî, Ebû Abbas Ahmed b. Abdulmü’min. Şerhu makâmatı’l-Harîrî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1427/2006.
• Tüccar, Zülfikar. “Ümeyye b. Ebü’s-Salt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/303-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012,
• Tülücü, Süleyman. “Cahiliye Devri Şairlerden Züheyr’in Dini İnancı ve Şiirlerinde Dini İzler”. Diyanet Dergisi 25/2 (1989), 3-12.
• Tülücü, Süleyman. “Züheyr b. Ebî Sülmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/540-542. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yalar, Mehmet. “Din Faktörü Işında Cahiliye Şiirine Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2006), 19-43.
• Zebîdî, Muhammed b. ʻAbdurrezzâk el-Hüseynî Ebü’l-Feyd. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mecmu‘atün mine’l-Muhakkîkin. 40 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târihü’l-İslam ve vefeyâtü’l-meşâhiri’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 15 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zehrânî, Hamdân. Edebu’l-Hanefiyye fî Asri’l-Câhilî. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, Kulliyeti Lügati’l-Arabiyye ve Âdâbıha, Doktora Tezi, 1406/1985.
• Zevzenî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ahmed. Şerhu’l-muallakatı’s-sebʽa. nşr. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1423/2002.
• Zeyyât, Ahmed Hasan. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. Kahire: Dâru Nahdâti Mısr, 15. Basım, ts.
• Ziriklî. Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn Alî b. Fâris. el-A‘lâm. nşr. Dâru’l-İlmi Li’l-Melâyîn. b.y.: Dâru’l-İlmi Li’l-Melâyîn, 5. Basım, 1423/2002.