Âlim Muhammed’in Risâlelerinde 17. Yüzyıl Sosyal Hayatına Dair Fıkhî Meseleler ve Çözümleri

Yıl 2021, Sayı: 17, 399 - 429, 30.12.2021

Mustafa Ateş

https://doi.org/10.18498/amailad.996590

Öz

Osmanlı döneminde belirli konular çerçevesinde kaleme alınan risâleler, yazıldıkları zaman diliminin güncel problemlerini ve entelektüel ilgi alanlarını en iyi bir şekilde yansıtan eserlerdir. Fıkıh alanında yazılan risâleler dikkate alındığında, bu eserlerin toplumun düşünce yapısı ve sosyal hayatı hakkında ehemmiyetli veriler içerdiği söylenebilir. Daha çok yazdığı fıkıh risâleleriyle tanınan ve 22 Zilkâde 1122 (12 Ocak 1711) tarihinde vefat eden Âlim Muhammed’in toplam seksen dört risâlesi bulunmaktadır. Yazıldığı andan itibaren istinsah edilmek suretiyle Osmanlı coğrafyasının büyük bir kısmına yayılan Âlim Muhammed’in risâleleri gerek ulemânın gerekse Kazasker ve Şeyhülislam gibi üst düzey yöneticilerin ilgisine mazhar olmuştur. Büyük çoğunluğu fıkha dair olan bu risâlelerin telif sebebi, genel olarak üç başlık altında toplanabilir. Buna göre müellif bazı risâlelerini, katılmadığı bir görüşü eleştirmek için kaleme almıştır. Diğer taraftan risâlelerinden bir kısmını da gelen bir soruyu etraflıca ve delilleriyle cevaplandırmak amacıyla yazmıştır. Bazen de telif sebebini açıkça belirtmemekle birlikte sosyal hayata dair toplumsal bir problemi çözmeyi hedeflemektedir. Müellif tarafından sorun olarak addedilen meselelerin bir kısmı, bireysel davranışlara yönelik toplumdaki yaygın hatalara dair olmakla birlikte bir bölümü de hukukî problemler hakkındadır. Bu çalışmada Âlim Muhammed’in risâlelerinde fıkhî/hukukî problem olarak görülen meseleler ana başlıklar altında gruplandırılarak ele alınacak ve dönemin sosyal hayatına dair bazı tespitlere yer verilecektir. Buna göre çalışmamızda tespit edilen örnekler genel olarak üç başlıkta ele alınabilir. Bunlardan ilki ibadetlerle ilgili yanlış kabuller sebebiyle ortaya çıkan problemlerdir. Namazın kılınışı, köylerde Cuma namazı ve zuhr-i âhir namazıyla ilgili Âlim Muhammed’in risâlelerindeki meselelerin her birinde gerek halk gerekse bazı âlimler arasında var olan yanlış kabul ve telakkiler sebebiyle ortaya çıkan problemler ele alınmaktadır. Diğer başlıkta Âlim Muhammed’in bidat gerekçesiyle eleştirdiği ya da bidat olduğu iddia edildiği halde bidat olmayan uygulamaları açıkladığı konular incelenmektedir. Son başlıkta yer verilen bey‘u’l-îne, hatalı narh uygulamaları ve mükrehin talakı örneklerinde ise Âlim Muhammed’in bu meseleleri fesâdü’z-zamân kapsamında değerlendirdiği tespit edilmiştir. Âlim Muhammed’in yaşadığı dönem, uzun yıllar süren Celâlî isyanlarının sonuna denk düşmektedir. Bu sebeple toplumda yaşanan birtakım idarî ve ekonomik sıkıntıların fıkhî problem bağlamında onun risâlelerine konu olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle bey‘u’l-îne hakkındaki değerlendirmeleri ve bazı yerel yöneticilerin halka yönelik zulüm içeren uygulamalarına dair eleştirileri, ekonomik ve idari açıdan merkezî yönetimin yaşadığı sıkıntılara işaret etmektedir. Diğer taraftan bidat konusundaki tartışmalar ve ibadetlere dair ele alınan meseleler ise genel olarak her dönemde farklı şekillerde tezahür edebilecek türden problemler olarak değerlendirilebilir. Toplumsal problem olarak görülüp mezhep sistematiği çerçevesinde çözüme kavuşturulmaya çalışılan mükrehin talakı meselesi ise, incelenen örnekler arasında en dikkat çeken meselelerden biridir. Âlim Muhammed, Hanefî mezhebine göre mükrehin talakı geçerli olacağından dolayı bazı eşkıya ve zorbaların, mallarını vermemesi durumunda karısının boş olacağına dair insanlara yemin ettirdiğini ve böylece halkın mallarına göz dikerek bunları zorbalıkla ele geçirdiklerini ifade etmektedir. Bu problemi çözmek amacıyla Hanefî mezhebi çerçevesinde diğer mezheplerin görüşlerinden yararlanılabileceğini gerekçeleriyle uzun bir şekilde izah eden Âlim Muhammed, mükrehin talakının geçerli olacağına dair mezhepteki görüşü fesâdü’z-zamân gerekçesiyle tartışmaya açmaktadır. Bu durum, mezhepte sistematik tutarlılığı sağlayan bazı hükümlerin uygulamada toplumsal problemleri çözmek için yetersiz kalabildiğini ve bu kapsamda ulemânın mezhep sistematiği içerisinde çözüm üretme gayretini göstermektedir. Âlim Muhammed’in tartışmaya açtığı bu mesele, yaklaşık iki yüzyıl sonra benzer gerekçelerden hareketle Hukuk-i Âile Kararnamesi’nde yer alarak mükrehin talakının geçersiz olduğu şeklinde kanunlaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Osmanlı, Âlim Muhammed, Risâle, Sosyal Hayat

Fiqh Problems and Solutions on the Social Life of the 17th Century in the Treatises of ‘Ālim Muhammad Abstract

Öz

The treatises written on specific subjects in the Ottoman period are the works that best reflect the current problems and intellectual interests of the period in which they were written. Considering the treatises written in the field of fiqh, it can be said that these works contain essential data about the mentality and social life of the society. ‘Ālim Muhammad, who is mainly known for his fiqh treatises and died on 12 January 1711, has a total of eighty-four treatises. The treatises of ‘Ālim Muhammad, which have spread to a large part of the Ottoman geography by being copied since the moment they were written, have attracted the attention of both the scholars and high-level administrators such as Kādī ‘Askar and Shaykh al-Islām. The reason for the writing of these treatises, most of which are about fiqh, can be summarized under three headings. Accordingly, the author wrote some of his treatises to criticize an opinion he did not like. On the other hand, he wrote some of his treatises to answer a question in detail and with evidence. Sometimes, although he does not clearly state the reason for writing, he aims to solve a social problem related to social life. Some of the issues considered as problems by the author are about common mistakes in society towards individual behavior, and some of them are about legal problems. In this study, the issues that are seen as legal problems in the treatises of the ‘Ālim Muhammad will be grouped under the main headings and some determinations about the social life of the period will be included. Accordingly, the examples identified in our study can be discussed under three headings in general. The first of these is the problems that arise due to wrong assumptions about worship. In each of the issues in the treatises of ‘Ālim Muhammad, about the performance of the prayer, the al-zuhr al-ākhir prayer, and the Friday prayer in the villages, the problems that arise due to the wrong assumptions and perceptions that exist among the public are discussed. In the other chapter, the issues that ‘Ālim Muhammad criticized on the grounds of bid‘ah or in which he explained the practices that were not bid‘ah although it was claimed to be bid‘ah are examined. In the examples of bai‘al-‘inah, erroneous narkh (officially fixed price) practices and divorce under duress, which are included in the last title, it has been determined that ‘Ālim Muhammad evaluated these issues within the scope of fasād al-zamān. The period in which ‘Ālim Muhammad lived coincides with the last period of the Celali revolts, which lasted for many years. For this reason, it is understood that some administrative and economic problems experienced in society are the subject of his treatises in the context of the fiqh problem. In particular, his evaluations of bai‘al-‘inah and the criticisms of some local administrators about the cruel practices against the people point to the economic and administrative problems of the central government. On the other hand, the debates on bid‘ah and the issues dealt with in worship can generally be considered as problems that can manifest in different ways in every period. The issue of divorce under duress, which is seen as a social problem and tried to be solved within the framework of sectarian systematics, is one of the most striking issues among the examples examined. In order to solve this problem, ‘Ālim Muhammad explains at length with his justifications that the views of other sects can be used within the framework of the Hanafi sect. He discusses the opinion in the madhhab that the talaq of mukrah will be valid on the grounds of fasād al-zamān. This situation shows that some provisions that provide systematic consistency in the sect may be insufficient to solve social problems in practice, and in this context, the ulema’s efforts to produce solutions within the sectarian system. This issue, which ‘Ālim Muhammad opened up for discussion, was enacted in the Family Law Decree (1917) about two centuries later, based on similar reasons, and was enacted as invalid.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Ottoman, ‘Ālim Muhammad, Risāla, Social Life

Kaynakça

• Abdullah Efendi, Şeyhülislam Yenişehirli. Behcetü’l-Fetâvâ. haz. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Âlim Muhammed, Muhammed b. Hamza el-Aydınî. Mecmû‘atü resâili Âlim Muhammed b. Hamza fi’l-fıkhi’l-Hanefî. thk. Recep Cici vd. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd, 2020.
• Âlim Muhammed, Muhammed b. Hamza el-Aydınî. Mecmû‘atü’r-resâil. Antalya: Akseki Yeğen Mehmet Paşa İlçe Halk Kütüphanesi, 150, 1a, 8a, 9b vd.
• Âlim Muhammed, Muhammed b. Hamza el-Aydınî. Mecmû‘atü’r-resâil. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1038, 112b.
• Âlim Muhammed, Muhammed b. Hamza el-Aydınî. Risâle fi’l-îmân ve’l-islâm. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, 1052, 126b-129a.
• Apaydın, H. Yunus. “Îne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/283-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Arı, Abdüsselam. “et-Taklîd ve talâkü’l-mükreh li-Âlim Muhammed b. Hamza el-Aydınî el-Güzelhisârî Tahkîkun ve Tahlîlün”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 713-741.
• Aydın, Mehmet Akif. “Türk Hukuk Tarihçiliği”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3/5 (2005), 9-25.
• Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm el-Bâbânî el-Bağdâdî. Hediyyetü’l-ʻârifîn esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Bilgin, Vejdi. “İslâm Geleneğindeki Fesad-ı Zaman Algısı ve Molla Hüsrev’in Fıkhî Yaklaşımına Etkisi”. Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu. ed. Tevfik Yücedoğru vd. 409-430. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2013.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emîrî-Mustafa II [AE.(SMST.II.)]. No. 4, Gömlek No. 314. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âsafî-Âmedî Kalemi [A.(AMD)]. No. 1, Gömlek No. 97. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen litterature: Supplementband (Suppl.). 1-3 Cilt. Leiden: E.J. Brill, 1937.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y. Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Burhâneddin el-Buhârî, Burhânüddîn (Burhânü’ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî el-Mergînânî. el-Muhîtu’l-Burhânî. thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Burhânüşşerîa, Mahmûd b. Ahmed el-Mahbûbî. Vikâyetü’r-rivâye fî mesâ’ili’l-Hidâye. thk. Ömer Faruk Atan. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Ceride-i İlmiyye Fetvaları. haz. İsmail Cebeci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Cici, Recep. Bir Osmanlı Fakihi Âlim Muhammed b. Hamza’nın Fıkıh Risâleleri. Bursa: Emin Yayınları, ts.
• Cici, Recep. “Muhammed b. Hamza Aydınî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/304-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Cici, Recep. “Osmanlı’da Fıkıh Risâleleri Literatürü: Âlim Muhammed b. Hamza’nın Fıkıh Risâleleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 323-360.
• Dağdeviren, Alican - Küçükahmet, Elif. “Muhammed Güzelhisârî ve Ezhâru’t-Tenzîl İsimli Tefsirinin Rivayet Açısından Değeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/27 (2013), 143-166.
• Demirci, Seyda. Hacı Emirzâde Muhammed b. Hamza el-Aydınî’nin Hayatı, Eserleri ve Günlük Hayata Dair Bazı Risalelerinin Tanıtımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• el-Fetâva’l-Hindiyye. 6 Cilt. Bulak: Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1310.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş‘as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût, Muhammed Kâmil Karabelli. 7 Cilt. Dımaşk: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed b. Muhammed. Fetâvâ-yı Ebüssuûd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 003577.
• Ebüssuûd Efendi, Muhammed b. Muhammed. Ma‘rûzât. haz. Pehlul Düzenli. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Emecen, Feridun. “Aydın”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/235-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Feyzullah Efendi, Şeyhülislam Seyyid. Fetâvâ-yı Feyziye. haz. Süleyman Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Gyunesh, Ahmed Salih Ahmed. Burhaneddin el-Mergînânî’nin “Muhtâratu’n-nevâzil” Eserinin Edisyon Kritiği. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2010.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. 1-6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik (Minhatü’l-hâlik ile birlikte). 1-8 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İlgürel, Mücteba. “Celâlî İsyanları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/252-257. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İstanbul Kadı Sicilleri 53 Bab Mahkemesi 11 Numaralı Sicil (H. 1081/M. 1670-1671). proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: Kültür AŞ, 2019.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüb (Havâss-ı Refîa) Mahkemesi 37 Numaralı Sicil (H. 1047/M. 1637-1638). proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Salih Kahriman vd. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H. 999-1000/M. 1590-1591). proje yön. M. Âkif Aydın, ed. Coşkun Yılmaz, haz. Rıfat Günalan. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2010.
• Kallek, Cengiz. “Narh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/387-389. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî. Bedâiʻu’s-sanâiʻ fî tertîbi’ş-şerâiʻ. 7 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Kaya, Ali. Zuhr-i Âhir Namazı: Nuh b. Mustafa el-Konevi Hayatı Eserleri ve el-Lum‘a fî Âhiri Zuhri’l-Cum‘a İsimli Eseri. Bursa: Emin Yayınları, 2005.
• Kaya, Süleyman. “17. Yüzyıl Sonlarında Muhalif Bir Metin: Muhammed b. Hamza El-Aydınî’nin Bey‘u’l-Îne Risalesi”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 14/26 (Ocak 2009), 97-112.
• Kaya, Süleyman. XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nazari ve Tatbiki Olarak Karz İşlemleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʻcemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut, 1957.
• Keleş, Yunus. “Fesadüzzaman Kavramının Ortaya Çıkışı ve Ahkamın Değişimine Etkisi”. İslam ve Yorum: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. ed. Fikret Karaman. 1/695-722. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı, 2017.
• Keleş, Yunus. Hayat, Fıkıh ve Dinanizm (Fesadüzzaman). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019.
• Küçükahmet, Elif. XVII. Yüzyıl Âlimlerinden Muhammed b. Hamza Güzelhisârî’nin Ezhâru’t-Tenzîl Adlı Tefsirinin İncelenmesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Mâcevî, Fazlullah Muhammed b. Eyyûb el-Mâcevî. el-Fetâva’s-Sûfiyye. İstanbul: Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi, 1994.
• Mecmû‘atü’r-resâil. Harvard: Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesi, MS Arab 292.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergânî el-Mergînânî. el-Hidâye fî şerhi Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Talâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd el-Mevsılî. el-İhtiyâr li-ta‘lîli’l-Muhtâr. thk. Mahmud Ebû Dakîka. 4 Cilt. Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Mohammed, Najat Mohammed. Âlim Muhammed b. Hamza Güzelhisarî el-Aydınî’nin Fıkha Dair Bazı Risâlelerinin Tahkiki. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmurz. Dürerü’l-hükkâm şerhu Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, t.y.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. el-Ezkâr. thk. Âmir b. Ali Yâsin. Riyad: Dâru İbn Huzeyme, 2001.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7-8 (2005), 33-58.
• Osmanlı Hukuk-i Aile Kararnâmesi. haz. Orhan Çeker. Konya: Mehir Vakfı, 5. Basım, 2017.
• Özcan, Tahsin. “İbn Kemal’in Para Vakıflarına Dair Risâlesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 31-41.
• Özcan, Tahsin. “Para Vakıflarıyla İlgili Önemli Bir Belge”. İLAM Araştırma Dergisi 3/2 (1998), 107-112.
• Özen, Şükrü. “Molla Lutfî’nin İdamına Karşı Çıkan Efdalzâde Hamîdüddin Efendi’nin Ahkâmû’z-zındık Risâlesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 7-16.
• Özen, Şükrü. “Osmanlı Hukuk Literatürü: Tespitler ve Teklifler”. Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları/Tespitler-Problemler-Teklifler (Sempozyum). 97-116. İstanbul: İSAM, 2007.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-Serahsî. Kitâbü’l-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• Solak, Mehmet Yuşa. “Müftîzâde Muhammed b. Hamza’nın Taklit ve İkrah Altında Gerçekleşen Talâka Dair Risâlesinin Tahkik, Tahlil ve Tercümesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2017), 129-150.
• Yaka, Eyüp. “Muhammed b. Âlim el-Aydînî el-Güzelhisarî’nin Dua Ayetleri Tefsiri”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları II. ed. Bilal Gökkır vd. 229-260. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2013.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî ez-Zeylaî. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik (Hâşiyetü’ş-Şelebî ile birlikte). Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313.