Ahzâb Sûresi Örnekleminde Îcâz-ı Hazif Olgusu

Yıl 2022, Sayı: 18, 255 - 292, 30.06.2022

Nihat Yalçın , Uğur Gülbil

https://doi.org/10.18498/amailad.1053631

Öz

İnsana Allah’la muhatap olmasını haklı kılan, dil gibi şerefine yakışır bir mucizenin verilmiş olması ve Kur’ân’ın dilinin Arapça olması bakımından Arap dili ve belâgatı büyük bir önemi haizdir. Vahyin dile dönüşümü olan Kur’an dilinin, ulûmü’l-Kur’ân ve dil bilimsel tefsir âlimlerine göre fesâhat ve belâgatı, anlam bilimsel boyutu, hikmetleri, îcâz gibi özel üslûbunda; lafız ve mânâ uyumunda, fevâsılındaki ses ve nazım uyumunda, sahip olduğu belâgatinde, edebî yönteminin üstünlüğünde ve nazirinin bulunmayışında kendini göstermektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in, tevhit merkezli okunup fehmedilmesi, tefekkür edilmesi, hikmet ve esrarından kalplerin haberdar olması için vâkıf olunması gereken ilimlerin başında Arap dili ve belâgatı gelmektedir. Kur’ân dilindeki esrarı ve hikmeti anlamanın yollarından birisi olan îcâz konusu da belâgat merkezli bir konudur. Kur’ân’daki îcâz, onun gramerinden ziyade belâgatı, beyânı ve edebî yönüyle ilgilidir. Îcâzlarla dolu Kur’ân’ın mu‘ciz oluşunda, yegâne, tek ve inanılmaz bir üslûba sahip olmasında gerek hazif gerekse kısar şeklinde îcâzının payı büyüktür. Dolayısıyla Kur’ân-ı Kerîm’in esrarlı özelliklerinden birisi de makelemize konu edindiğimiz îcâz-ı hazif konusudur. Kur’ân-ı Kerîmin her sûre, âyet, cümle, kelime hatta her harfinde olduğu gibi Ahzâb sûresinde de bu anlamda birçok vecize ve gizem barındıran îcâz-ı hazif unsurları bulunmaktadır. İşte bu makalede, Ahzâb sûresindeki âyetler eşliğinde Kur’an-ı Kerîm’de îcâz-ı hazif konusu, anlama olan etki ve katkıları, anlamdaki yansımaları izah edilip anlatılmaktadır. Meânî ilminin anlam zenginliğini oluşturmadaki önemini yansıtan îcâz-ı hazfin konu edildiği bu makaleyle okurun; yüce kitabımız Kur’ân-ı Kerîm’deki hikem ve esrara vukûfiyetin, meânî ilmine vukûfiyetten geçtiğini, alelade meâl ve tefsir çalışmaları yerine filoloji ve ulûmü’l-Kur’ân açısından hazırlanmış tefsir ve meâl çalışmalarına müracaatın gerekliliğini, fark edebilmesi ümit edilmektedir. Bu çalışmanın Kur’ân meâl ve tefsir çalışmalarına katkı sunacağı düşünülmektedir. Ayrıca Kur’ân’ın yorumlanma açısından daha nesnel yorumlanmasına dolayısıyla daha iyi anlaşılmasına da yardımcı olacaktır. Çünkü îcâz çeşitleri, bir maksata mebni olarak yapıldıkları için anlam ve yorumlama boyutunda geniş bir perspektiften bakma imkânı sunabilmektedir. Genel olarak îcâz gibi anlam bilimsel incelikleri göz önünde bulundurmadan, onları etkin ve yetkin kılmadan yapılan çalışmalar birtakım sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu problemlerden en önemli olanlarının ve hayatî önem taşıyanlarının başında ilâhî kelâmdaki hikmeti ve esrâr-ı ilâhîyi, letâfet, nezâfet ve mâna zenginliğini ortadan kaldırarak onlara itibar etmemek gelir. Bu çalışmanın amaçlarından bir tanesi de yukardaki problemleri ortadan kaldırmak için uygulamalı olarak Ahzâb sûresindeki îcâz-ı hazif örneklerinin anlamsal boyutta etki ve katkısını ortaya koymaktır. Ayrıca Kur’ân’ın dilsel ve edebî yönüne ulaşmanın ve âyetleri doğru anlamanın en insicamlı yollarından birinin meânî ilmi kısmına vâkıf olmaktan geçtiğini göstermektir. Çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; Arapça’da sıkça rastlanan hazif olgusu ele alınacaktır. Bu bölümde hazfin kavramı, önemi, sebepleri, şartları, belâgî amaçları ve çeşitleri hakkında bilgi verilecektir. İkinci bölümde ise makalenin asıl konusunu oluşturan îcâz-ı hazif çeşitlerinin Ahzâb sûresinde tespit edilen şevâhiti hakkında bilgi verilecektir. Îcâz-ı hazif şevâhiti, hazfin çeşidine göre kısımlandırılarak âyetin ilgili kısmı alınıp hazfin nerede ve nasıl meydana geldiği, hazfedilen unsurun ne olduğu ve bu hazfin anlama olan etkisi ve yansıması üzerinde durularak izah edilmeye çalışılacaktır. Dil bilimcilerin ısrarla üzerinde durdukları hazif olgusunun ele alındığı bu çalışma ile hazif olgusunun îcâzın bir gereği olduğu ve şevâhit olarak getirilen misaller ve yapılan tahlil ile de hazif olgusunun Kur’an-ı Kerimde çok bulunduğu ve îcâzında büyük bir öneme sahip olduğu okura gösterilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Belagat, Meânî, Ahzâb, Îcâz, Îcâz-ı Hazif.

Teşekkür

Teşekkülerimi sunar kolaylıklar dilerim.

The Phenomenon of Ellipsis in the Sample of Surah Ahzâb

Öz

The Arabic language and its rhetoric are of great importance in terms of being given a miracle like a language worthy of one's honor, which justifies man's dealings with Allah, and that the language of the Qur'an is Arabic. According to the scholars of ulûmü'l-Qur'an and linguistics, the eloquence, semantic dimension, wisdom, and special style of the language of the Qur'an, which is the transformation of revelation into language, such as ijaz; It manifests itself in the harmony of words and meaning, the harmony of voice and verse in the flute, the eloquence it has, the superiority of its literary method and the absence of its poet. Arabic language and rhetoric are at the forefront of the sciences that need to be understood in order to read and conquer the Qur'an based on oneness, to meditate, to be aware of its wisdom and mystery. The subject of ijaz, which is one of the ways to understand the mystery and wisdom in the language of the Qur'an, is also a rhetorical subject. The ijaz in the Qur'an is related to its rhetoric, statement and literary aspect rather than its grammar. The miracle of the Qur'an, which is full of ijaz, and its unique, unique and incredible style, has a great contribution to it, both in the form of hesitation and in the form of stifling. Therefore, one of the mysterious features of the Qur'an is the subject of ijaz-i hazif, which we have discussed in our article. As in every sura, verse, sentence, word and even every letter of the Qur'an, there are elements of ijaz-i hazif, which contain many aphorisms and mysteries in this sense, as well. Here, in this article, the subject of ijaz-ı hazif in the Qur'an, its effects and contributions to the understanding, its reflections in meaning are explained and explained in the accompaniment of the verses in the chapter of Ahzab. With this article, in which Ijaz-ı hazif, which reflects the importance of semantic science in creating the richness of meaning, is the subject, read; Being able to realize that wisdom and knowledge of mystery in our supreme book, the Qur'an, is through knowledge of meaning, and that it is necessary to apply to philology and tafsir and translation studies prepared in terms of philology and ulûmü'l-Qur'an instead of ale'l-ade translation and tafsir studies. it is hoped. It is thought that this study will contribute to the Qur'an translation and tafsir studies. It will also help the Qur'an to be interpreted more objectively in terms of interpretation, and thus to better understand it. Because the types of ijaz are made for a purpose, they offer the opportunity to look at them from a broad perspective in terms of meaning and interpretation. In general, studies carried out without considering semantic subtleties such as ijaz and making them effective and competent bring along some problems. At the beginning of the most important and vital of these problems is not to respect them by removing the wisdom in divine speech, the divine mysteries, eloquence, kindness and richness of meaning. One of the aims of this study is to put forth the effect and contribution of the examples of ijaz-ı hazif in the Ahzâb sura in a semantic dimension in order to eliminate the above problems. In addition, it is to show that one of the most consistent ways to reach the linguistic and literary aspect of the Qur'an and to understand the verses correctly is to have knowledge of the semantic science part. Our work consists of two parts. In the first part; The phenomenon of hasif, which is frequently encountered in Arabic, will be discussed. In this section, information will be given about the concept, importance, reasons, conditions, eloquent purposes and types of hedonism. In the second part, information will be given about the martyrdom of the varieties of ijaz-ı hazif, which is the main subject of the article, as determined in the chapter of Ahzâb. Ijaz-ı hazif will be divided according to the type of pleasure, and the relevant part of the verse will be taken and it will be tried to be explained by emphasizing where and how the pleasure occurs, what the reserved element is, and the effect and reflection of this pleasure on the meaning. In this study, in which the phenomenon of hehif, which linguists insist on, is discussed, it will be tried to show the reader that the phenomenon of hazif is a requirement of ijaz and that the phenomenon of hehif is very common in the Qur'an and has a great importance in its ijaz, with the examples brought as martyrdom and the analysis made.

Anahtar Kelimeler

Rhetoric, Meaning, Ahzâb, Concision, Ellipsis.

Kaynakça

• ‘Atîk, Abdu’l-Aziz. İlmü’l-meânî. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nehdeti’l-Arabiyye, 1. Basım, 1430/2009.
• Kur’an-ı Kerîm ve Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Âlûsî, Şehâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-ʿazîm ve’s-sebʿi’l-mesânî. thk. Ali Abdülbârî Atiyye. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• Bikaî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî. Nazmu’d-dürer fi tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Küttâbi’l-İslâmî, ts.
• Cürcânî, Abdulkâhir. Delâilü’l-i‘câz fi ilmi’l-meânî. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir Ebû Fihr. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1410/1990.
• Dayf, Ahmed Şevkî Abdüsselâm. Târîhu’l-edebi’l-ʿArabî. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1960-1995.
• Dervîş, Muhiddin b. Ahmet Mustafa. İ‘râbü’l-Kur’an ve beyânüh. 10 Cilt. Suriye: Dâru’l-İrşâd li’ş-Şûni’l-Câmi‘ıyye, 4. Basım, 1994.
• Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Hâşiye ʿalâ şerhi’t-telhîs. thk. Abdulhamid el-Hendâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, ts.
• Dımaşkî, Abdurrahman b. Hasan Hebennaka el-Meydânî. el-Belâgatü’l-Arabiyye. 2 Cilt. Beyrut: ed-Dâru’ş-Şamiye, 1996.
• Dımaşkî, İbn Âdil. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. thk. Âdil Ahmed Abdü’l-mevcûd ve Ali Muhammed Muavviz. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1998.
• Dip, Muhammed Ahmed Kasım ve Muhittin. Ulûmü’l-belâga (el-bedî‘ ve’l-beyân ve’l-meânî). 1 Cilt. Trablus-Lübnan: el-Müessesetü’l-Hadîse li’l-Küttâb, 1. Basım, 2003.
• Durmuş, İsmail. “İhtibâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/553. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “Teşbih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/553, 556. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Endelüsî, Ebu Hayyân. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsir. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebu Tâhir Muhammed b. Yakup. el-Fîrûzâbâdî, el-Kâmûsü’l-muhît. nşr. Muhammed Naim Arksûsî. Beyrut-Lübnan: Müessesetü’r-risale li’t-tabaati ve’n-neşri ve’t-tevzî‘, 1426/2005.
• Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhim (Abdiddâim). ed-Dürrü’l-masûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hamûde, Tâhir Süleyman. Zâhiratü’l-hazfi fi’d-dersi’l-lugavî. Mısır: ed-Dâru’l-Câmi‘iyye li’t-tabâti ve’n-neşri ve’t-tevzî, 1998.
• Hâşimî, Ahmed. Cevâhiru’l-belâga fi’l-meânî ve’l-beyân, ve’l-bedî‘. thk. Yusuf es-Sumeylî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1431/2010.
• Hererî, Muhammed Emin. Tefsiru hadaiki’r-revhi ve’r-reyhan fi revâbî ulumi’l-Kur’an. thk. Hâşim Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî. 33 Cilt. Beyrut: Dâru Tavgı'n-Necât, 1. Basım, 1422/2001.
• İbn ‘Atıyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Gırnâtî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdü’s-selâm Abdü’ş-şâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr (Tahrîru’l-mâna’s-sedîd ve tenvîru’l-akli’l-cedîd min tefsiri’l-Kitâbi’l-mecîd). 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî, Ebü’l-Feth Osman. el-Hasâ’is. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1407/1987.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâeddin. el-Meselü’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Huveynî. thk. Ahmed el-Huveynî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1412/1991.
• İbn Hişâm el-Ensârî el-Mısrî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh. Muğni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb, thk. Mâzin el-Mübârek-Muhammed Ali Hamdullah. Dımaşk: Dâru’l-fikr, 1. Basım, 1384/1964.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 9 Cilt. Beyrut: Daru Sâdır, ts.
• İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Saâdât Ziyâüddîn Hibetullah b. Alî b. Muhammed b. Hazma el-Hâşimî el-Alevî el-Hasenî el-Bağdâdî. el-Emâlî İbnü’ş-şecerî. thk. Mahmud Muhammed et-Tanâhî. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1412/1991.
• Kahire Arap Dil Kurumu, el-Mu‘cemü’l-vasît. Kahire: Mektebetu'ş-Şuruk ed-Devliyye, 2004.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsiri. 7 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed eş-Şâfiî. el-Îzâh fî ulumi’l-belâga. thk. Muhammed b. Abdilmün‘im b. Hafâcî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1423/2002.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el- et-Tahkîk fî şerhi’l-fevâʾidi’l-gıyâsiyye. thk. Ali b. Dahîlillah b. Aciyyân el-Avfâ. Medine: Mektebetü’l-ulûmi ve’l-hikemi, 1424/2003.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân (Tefsiru’l-Kurtubî). thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrahim Etfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 2. Basım, 1384/1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Tefsîrü’l-Kurʾân (en-Nüket ve’l-ʿuyûn). thk. es-Seyyid b. Abdü’l-maksûd b. Abdü’r-rahîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Merâgî, Ahmed b. Mustafa. Ulûmu’l-belâga (el-beyân, el-meânî, el-bedî‘). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Mut’ınî, Abdü’l-azîm b. İbrahim. Hasâisu’t-tabîri’l-Kur’ânî ve simâtühü’l-belâgıyye. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1. Basım, 1992.
• Nîsâbûrî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Fûrek el-İsfahânî. Tefsiru İbni Fûrek (Tefsîru’l-Kurʾân). thk. Alâl Abdü’l-kâdir Bindeveyş. Suudi Arabistan: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1430/2009.
• Nîsâbûrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed el-Vâhidî. el-Vasît fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-mecîd (el-Vasît beyne’l-makbûd ve’l-basît). thk. Âdil Ahmed Abdü’l-mevcûd ve Ali Muhammed Muavviz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415/1994.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi ve’l-Vesâigi’l-Kavmiyye, 2002.
• Sabûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsir. Kahire: Dârus-Sâbûnî, 1. Basım, 1997.
• Samerrâî, Fâzıl Sâlih. Lemesâti beyâniyye (Esrâru’l-beyân fi’t-tabiri’l-Kur’ânî. Kahire: y.y., 1. Basım, 2002.
• Samerrâî, Fâzıl Sâlih. Belâgatü’l-kelimeti fi’t-ta‘bîri’l-Kur’ânî. Kahire: Şirketü’l-Âtik li Sınâati’l-Kitap, 2. Basım, 2006.
• Samerrâî, Fâzıl Sâlih. et-Tâbîri’l-Kur’ânî. Umman: Dâru Ammâr, 4. Basım, 2006.
• Saraç, M. A. Yekta. “Îcâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/392-393. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer. Tefsîrü’l-Kurʾân (Kitâbü’t-tefsîr). thk. Yâsir b. İbrahim Ebû Temiym ve Ğanîm b. Abbâs Ebû Bilâl. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1. Basım, 1418/1997.
• Sicilmâsî, Ebu Muhammed el-Kâsım. el-Münzeu’l-bedî‘ fî tecnîsi esâlîbîl-bedî‘. thk. ‘Alâl el-Gâzî. Ribât: Mektebetü’l-Meârif, 1400/1980.
• Sübkî, Bahâeddîn. Arûsu’l-efrâh fi şerhi telhîsi’l-miftâh. thk. Abdülhamid Hendâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1. Basım, 1423/2003.
• Süleyman Hamûde, Tâhir. Zâhiratü’l-hazfi fi’d-dersi’l-lugavî. Mısır: ed-Dâru’l-Câmi‘iyye li’t-tabâti ve’n-neşri ve’t-tevzî, 1997.
• Süyûtî eş-Şâfiî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısrıyye li’l-Küttâb, 1394/1974.
• Süyûtî eş-Şâfiî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Lübâbü’n-nukûl fî esbâbi’n-nüzûl. thk. Ahmed Abduşşâfî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Taberî el-Bağdâdî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Kahire: Müessesetü’r-risâle, 1421/2000.
• Tarâbulsî, İbnü Abdi’l-Hakk el-Ömeriyyi. Dürerü’l-fevâidi’l-müstahsene fi şerhi manzumeti ibni’ş-Şıhne (fi ulûmi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedi‘). thk. Süleyman Hüseyin el-Umeyrât. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 1439/2018.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyin b. Abdillâh b. Muhammed. Fütûhu’l-gayb fi (ve)’l-keşf ʿan kınâʿi’r-reyb (şerhu/hâşiyetü’l-Keşşâf). thk. Mecmûatün mine’l-muhakkikîn. 17 Cilt. Dubai: Câizetü Dubai ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1. Basım, 1434/2013.
• Yalçın, Nihat. Ahzâb Sûresinin Meânî İlmi Açısından Tahlili. Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Küttâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1986.
• Zerkeşî eş-Şâfiî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-akîdeti ve’ş-şerîati ve’l-menhec. 30 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 2. Basım, 1997.