An Ottoman Qiraah Scholar: Ahmad ar-Rushdī

Yıl 2022, Sayı: 18, 183 - 218, 30.06.2022

Osman Bostan

https://doi.org/10.18498/amailad.1091995

Cited By: 1

Öz

This article is about the life of Ahmad ar-Rushdī (d. 1217/1802), one of the renowned qiraah scholars of 18th century nurtured under the Ottoman Empire. Teachings and qiraah of Holy Quran along with its science were the most emerged fields of the realm at that time. Even though the word tarīq means the way and the method followed, states the transmissions after the chronicle in the science of recitation. Furthermore, it can also be used in the sense of the source as well as method followed in education. For example, the teaching of qiraah in which et-Teysīr, written by Abu Amr ed-Dânī (d. 444/1053) on Qiraat-i Seb'a, is followed as a source work is called "Teysīr tarīq" while the teaching of qiraah, in which al-Shâtibiyye, written by Qasim b. Firruh al-Shātibī (d. 590/1194), is followed as a source work, is called " Shâtibiyye tarīq". It has also been named in relation to the areas where the teaching and qiraah science based on the sourced work has become well-known by time. As a matter of fact, the "Taysīr tarīq" from which at-Taysīr was taken as a source was named "Istanbul tarīq" because it became prevalent in Istanbul and the "Shâtibiyye tarīq" from which al-Shâtibiyye was taken as a source was named "Egyptian tarīq" because it became prevalent in Egypt. Teaching and qiraah science in the Ottoman Empire, in which et-Taysîr was used as a source, was mostly "Istanbul tarīq" and the teaching of qiraah, in which al-Shatibiyye was used as a source, became renowned with the name "Egyptian tarīq". Particularly in the account of Istanbul and Egypt, which persist to be in the Ottoman Empire at that time, professions that changed from each other within the context of concerns such as whether confident aspects were taken or not as well as their presentation and postponement emerged. "Union profession" and "Sufi profession" in Istanbul while in Egypt, "Mutkin profession" and "Sheikh Ataullah profession" were formed at the same time. Researchers like Ali al-Mansûrî (d. 1134/1721), Yusuf Efendizâde (d. 1167/1754) and Mustafa al-İzmîrî (d. 1155/1742) who grew up at that time, became a source for these divisions and professions with their works. It also helped the qiraah evolution to reach the next ages. Ahmad ar-Rushdī who wrote Murshid at-Talabah along with his trained students, was among the scholars who was popular at that time while played a vital role in conveying the early practices of Egyptian tarīq in the Ottoman Empire to the later periods even now a day. As a matter of fact, Murshid at-Talabah has attracted great attention since being written and took its place as one of the main sources of qiraah teaching currently ongoing in Turkey. Moreover, has been accepted as a most popular book especially by the members of "Egyptian tarīq" and "Sheikh Ataullah profession". After Ahmad ar-Rushdī's education as a hafiz, he received his qiraah education from Reīsulkurra Hacızâde Muhammed (d. 1214/1799), one of the students of Dulgerzâde Imam Mahmud (d. 1166/1753) while took his poetry education on religious sciences from Beyzâde Mustafa (d. 1200/1785), one of the professors of Fatih Mosque. Ahmad ar-Rushdī formed course circles for many years after his education and most of them consist of qiraah lessons given in Fatih Mosque. Like many Ottoman qiraah scholars. As a matter of fact, he was giving qiraah education as well as lessons in Fatih Mosque and Amcazade Hüseyin Pasha Kulliyah on the one hand fulfilled the duty of serhâfız-ı kutub of the Mahmud Han Library, which was built by Mahmud I (d. 1168/1754) next to the Fatih Mosque. Ahmad ar-Rushdī served as a preacher in Saray-ı Atik-i Mâmure, the first Ottoman palace to be built in Istanbul as well as in Sultan Selim Mosque which was built by Majesty Suleiman (d. 974/1566) as a memorandum to his father, Yavuz Sultan Selim (d. 926/1520). Even though having too much data regarding to his life, no one usually found studies about him. For this reason, in the article, by making use of documents and records, Ahmad ar-Rushdī has been tried to be familiarized to the world.

Anahtar Kelimeler

Qiraah, Egyptian tarīq, Ahmad ar-Rushdī, Murshid at-Talabah, Seyhu’l-Qurra.

Bir Osmanlı Kıraat Âlimi: Ahmed er-Rüşdî

Öz

Bu makalede, 18. yüzyılda Osmanlı’da yetişen kıraat âlimlerinden biri olan Ahmed er-Rüşdî’nin (öl. 1217/1802) hayatına yer verilmiştir. 18. yüzyıl Osmanlı’da kıraat ilminin tarik ve mesleklerinin teşekkül ettiği bir dönemdir. Gidilen yol ve takip edilen usûl anlamına gelen tarik kelimesi kıraat ilminde, rivâyetten sonraki nakilleri ifade etmekle birlikte; eğitim-öğretimde takip edilen kaynak eser ve bu kaynağın kullanılmasında izlenen yöntem anlamlarında da kullanılmaktadır. Örneğin, Ebû Amr ed-Dânî’nin (öl. 444/1053) kıraat-i seb‘a’ya dair kaleme aldığı et-Teysîr’in kaynak eser olarak takip edildiği kıraat öğretimine “Teysîr tariki”, Kâsım b. Fîrruh eş-Şâtıbî’nin (öl. 590/1194) kaleme aldığı eş-Şâtıbiyye’nin kaynak eser olarak takip edildiği kıraat öğretimine ise “Şâtıbiyye tariki” denilmektedir. Ayrıca kaynak alınan esere dayalı olarak yapılan kıraat öğretiminin yaygınlık kazandığı beldelere nispetle isimlendirildiği de olmuştur. Nitekim et-Teysîr’in kaynak olarak alındığı “Teysîr tariki” İstanbul’da yaygınlık kazanmasından ötürü “İstanbul tariki”, eş-Şâtıbiyye’nin kaynak olarak alındığı “Şâtıbiyye tariki” ise Mısır’da yaygınlık kazandığı için “Mısır tariki” diye isimlendirilmiştir. Osmanlı’da, et-Teysîr’in kaynak olarak kullanıldığı kıraat öğretimi daha çok “İstanbul tariki”, eş-Şâtıbiyye’nin kaynak olarak kullanıldığı kıraat öğretimi ise “Mısır tariki” ismiyle şöhret bulmuştur. Özellikle 18. yüzyılda Osmanlı’da varlığını sürdüren İstanbul ve Mısır tarikinde, birtakım vecihlerin alınıp-alınmaması, takdim ve tehiri gibi hususlar çerçevesinde birbirinden ayrışan meslekler ortaya çıkmıştır. İstanbul tarikinde “Îtilâf mesleği” ve “Sûfî mesleği”; Mısır tarikinde ise “Mutkin mesleği” ve “Şeyh Atâullah mesleği” bu dönemde teşekkül etmiştir. Bu asırda yetişen Ali el-Mansûrî (öl. 1134/1721), Yusuf Efendizâde (öl. 1167/1754) ve Mustafa el-İzmîrî (öl. 1155/1742) gibi âlimler kaleme aldıkları eserler ile hem bu tarik ve mesleklere kaynaklık etmiş hem de kıraat birikiminin sonraki dönemlere ulaşmasına vesile olmuştur. Bu dönemde yetişmiş âlimlerden biri de Ahmed er-Rüşdî’dir. O, bir taraftan yetiştirdiği talebelerle diğer taraftan da kaleme almış olduğu Mürşidü’t-talebe adlı eserle Mısır tarikinin Osmanlı’daki ilk dönem uygulamalarının sonraki dönemlere hatta günümüze ulaşmasında önemli bir rol oynamıştır. Nitekim Mürşidü’t-talebe telif edildiği tarihten itibaren büyük ilgi görmüş ve hâlihazırda Türkiye’de devam eden kıraat tedrisinin temel kaynaklarından biri olarak yerini almış, özellikle de “Mısır tariki” ve “Şeyh Atâullah mesleği” mensuplarınca başucu kitabı olarak kabul edilmiştir. Ahmed er-Rüşdî hafızlık eğitiminin ardından kıraat eğitimini Dülgerzâde İmamı Mahmud Efendi’nin (öl. 1166/1753) talebelerinden Reîsülkurrâ Hacızâde Muhammed Efendi’den (öl. 1214/1799’dan sonra), şer‘î ilimlere dair diğer eğitimini de Fatih Camii müderrislerinden Beyzâde Mustafa Efendî’den (öl. 1200/1785) tahsil etmiştir. Ahmed er-Rüşdî eğitimin ardından uzun yıllar ders halkaları oluşturmuştur. Ahmed er-Rüşdî’nin düzenlediği bu ders halkalarının büyük bir kısmını Fatih Camii’nde verdiği kıraat dersleri oluşturmaktadır. Birçok Osmanlı kıraat âlimi gibi Ahmed er-Rüşdî de kıraat eğitiminin yanında başka vazifeleri de yerine getirmiştir. Nitekim o, bir taraftan Fatih Camii ve Amcazâde Hüseyin Paşa Külliyesi’nde kıraat dersleri verirken diğer taraftan da I. Mahmud (öl. 1168/1754) tarafından Fatih Camii’nin bitişiğine yaptırılan Mahmud Han Kütüphanesi’nin serhâfız-ı kütüblük görevini yerine getirmiştir. Ayrıca Ahmed er-Rüşdî, İstanbul’da yapılan ilk Osmanlı sarayı olma vasfını taşıyan Sarây-ı Atîk-i Mâmure ile yine İstanbul’da 16. yüzyılda Kanûnî Sultan Süleyman (öl. 974/1566) tarafından babası Yavuz Sultan Selim (öl. 926/1520) adına yaptırılan Sultan Selim Camii’nde vaizlik yapmıştır. Buna rağmen Ahmed er-Rüşdî’nin hayatına dair bilgiler kaynak eserlerde yok denecek kadar azdır. Bu sebeple makalede, yazma eserlerden ve arşiv belgelerinden istifade edilerek Ahmed er-Rüşdî tanıtılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Mısır tariki, Ahmed er-Rüşdî, Mürşidü’t-talebe, Şeyhülkurrâ

Kaynakça

• Ahmed er-Rüşdî (Yusuf İmamefendizâde), Ahmed er-Rüşdî b. Yusuf b. Hüseyin b. Ahmed. Mürşidü’t-talebe ilâ îdâhi vucûhi ba‘dı âyâti’l-Kur’âniyye min turuki’t-Tayyibe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 71, 1b-174b.
• Akakuş, Recep. “Reîsülkurrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/545-546. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Harput Ulemasından Hâmid b. Abdülfettâh el-Paluvî ve Zübdetü’l-İrfân Adlı Eseri”. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu. Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2015, 437-450.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Hâmid b. Abdülfettâh el-Paluvî Hayatı, İlmî Şahsiyeti, Eserleri ve Zübdetü’l-İrfân Adlı Eserinin Metodolojik Tanıtımı ve Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Akgül, Yusuf. “Amasyalı Muhaddis Yusuf-Zâde ve Buhari Şerhi”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu. ed. Şuayb Özdemir vd. 1/39-48. Ankara: KIBATEK, 2017.
• Âkifzâde, Abdurrahim. Kitâbü’l-Mecmû‘ fi’l-Meşhûdi ve’l-Mesmû‘. Ankara: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, 2527, 1b-114b.
• Aktepe, M. Münir. “Amcazâde Hüseyin Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/8-9. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Akyüz, Abdullah. “Osmanlı’dan Günümüze Reîsülkurrâlar”. Usûl: İslam Araştırmaları Dergisi 36 (2021), 133-162. Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kurrâları. İstanbul: Rabbani Yayınevi, 2021.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması. 5 cilt. İstanbul: Medrese Yayınevi, 1980.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. el-Fethu’r-Rabbânî fî şerh-i Tasrîfi’z-Zencânî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4791, 1b-26b.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. el-Hibâtü’s-seniyyeti’l-‘aliyye ‘alâ ebyâti’ş-Şâtıbiyyeti’r-râiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 45, 1b-94a.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. el-Minehu’l-fikriyye bi-şerhi’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 55, 1b-68a.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. Hâşiyetü ‘ale’l-Beydavî fî beyâni’l-kırâeti. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 41, 1b-156a.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. Şerhu Akîleti etrâbi’l-kasâid. İstanbul. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 45, 1b-94a.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. Şerhu’ş-Şifâ fî hukûki’l-Mustafâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 830, 1b-369a.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. Şerhu’ş-Şifâ fî hukûki’l-Mustafâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 829, 1b-288b.
• Ali el-Kârî, Ali b. Sultân Muhammed. Şerhu’ş-Şifâ fî hukûki’l-Mustafâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 828, 1b-247b.
• Ali el-Mansûrî, Ali b. Süleyman el-Mansûrî. Risâle fî beyâni hatmi’l-Kur’âni’l-‘Azîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 1b-9b.
• Ali el-Mansûrî, Ali b. Süleyman el-Mansûrî. Tahrîru’t-turuk ve’r-rivâyât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 36, 1b-63b.
• Altıkulaç, Tayyar. “el-Mukni‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/138-139. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Aslan, Ömer. “Osmanlı Âlimlerinden Ahıskalı Beyzâde Mustafa Efendî ve Sülûka Dair Risâlesi”. Uluslararası Ahıska Türkleri Sempozyumu. ed. Hüsrev Akın. 1/229-237. Erzincan: Erzincan Üniversitesi, 2017.
• Avfî, Muhammed b. Ahmed. Dürru seme’l-‘ulâ fîmâ hâlefe Hafs min harfi İbni’l-‘Alâ. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, 518, 1b-104a.
• Bâbu Vakf-ı Hamza ve Hişâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 59, 98b-114b.
• Bayoğlu, Ömer. Osmanlı'da Dört Risâle Bağlamında Dâd Harfine Dair Tartışmalar. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Beyzâde, Mustafa b. Ali el-Ahıskavî. İcâzetnâmeler. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1264/1848.
• Bilgicioğlu, Banu. “Sarây-ı Atîk-i Âmire”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/122-125. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Birgivî, Mehmed Efendi. Tefsîru sûreti’l-Bakara. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 230, 1b-89b.
• Birgivî, Mehmed Efendi. ed-Dürru’l-yetîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 42, 29a-31b.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Ali Emiri Selim III (AE. SSLM. III). No. 40.
• BOA, Başkanlık Osmanlı Arşivi. Cevdet Maarif (C. MF). No. 37.
• Brockelmann, Carl. Târîhu’l-edebi’l-Arabî. trc. Seyyid Ya’kûb Bekir - Abdülhalîm en-Nccâr. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Amme li’l-Kitâb, 1993.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 1101, 1b-198b.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 3 Cilt. 1333/1914.
• Coşar, Yusuf. Mustafa b. Hasan el-İslâmbûlî ve Mürşidü’t-Talebe ilâ Ma‘rifet-i Turuki’t-Tayyibe Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çetin, Abdurrahman. “Dânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/459-461. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Çetin, Abdurrahman. “et-Teysîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/57. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Çimen, Abdullah Emin. “Osmanlı Dönemi Tecvid Çalışmaları”. Diyanet İşleri Başkanlığı Tecvîd Çalıştayı. Kastamonu: 04-09 Kasım 2015, 1-16.
• Çollak, Fatih. “eş-Şâtıbiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/377-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Beyân fî ‘addi âyi’l-Kur’ân. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 59, 116b-200b.
• Duhanîzâde, Mehmed b. Mustafa. Mecmûatün müteallikatün bi’l-kırâa. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 864, 1b-492b.
• el-Vakfu li Hamza ve Hişâm ‘ale’l-hemze min tarîki’t-Şâtıbiyye. Konya: Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi, 7008, 97a-102a.
• Erdoğan, Muzaffer. “Son İncelemelere Göre Fatih Camii’nin Yeniden İnşası Meselesi”. Vakıflar Dergisi 5 (1962), 161-192.
• Erünsal, İsmail E. “Hâfız-ı Kütüb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/94-98. İstanbul: TDV Vakfı Yayınları, 1997.
• Eşrefzâde, Eğinli Eşrefzâde Muhammed Hulûsî. Esâmî-i Kurrâ-i Kirâm-ı Mübîn Defteri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, 6545, 1b-62a.
• eş-Şeceratü’l-bedî‘atü’l-behiyye fî beyâni’l-mesâliki’l-erba‘ati’s-seniyye. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, 1558, 7.
• Eyice Semavi. “Fatih Camii ve Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/224-249. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Furat, Ahmet Hamdi vd. “Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVIII. Yüzyıl”. Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları. İstanbul: Seçil Ofset Matbaacılık, 2018.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı’nın Kayıp İki tariki: Kabâkıbî ve Mâhir Tarikleri”. Usûl: İslam Araştırmaları 32/177-178 (2019).
• Gökdemir, Ahmet. Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018. Günay, Alaaddin. “Kuşadalı Ahmed Efendi’nin Hayatı Ve Eserleri”. Universal Journal of Theology 4/2 (2017), 289-3001.
• Hocazâde, Ahmed Hilmi. “Ravzatü’l-Kurrâ”. Sırâtımüstakîm. 6/148/275-276. (1329/1911).
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Câmi‘u esânîdi’bni’l-Cezerî, thk. Hâzim b. Sa‘îd Haydar. Dımaşk: Dâru’l-Ğavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 1435/2014.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Ġâyetü’n-nihâye. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 4541, 1b-259a.
• İbnü’l-Kâsıh, Ebu’l-Bekâ Ali b. Osman. Kurratü’l-‘ayn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 59, 1b-41a.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Bekir. Şerhu’d-Dürreti’l-mudıyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 43, 1b-131a.
• İhsâî, Ahmed b. Ali. Şerhu’l-Vâdıha fî tecvîdi’l-Fâtiha. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 42, 31b-40b.
• İslambûlî, Ahmed Hamdi. İcâzet. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Üsküdarlı, 41, 1b-8a.
• İslambûlî, Mustafa b. Hasan. Tühfetü’t-talebe fî meddât-i tarîki’t-Tayyibe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 39b-47a.
• İslambûlî, Mustafa Ragıb. İcâzet. Kastamonu: İl Halk Kütüphanesi, 4033, 1b-8a.
• İslambûlî, Süleyman Sürûrî. İcâzet. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Galata Mevlevîhanesi, 129, 1b-5b.
• Jutta, Comp. by Cikar. Türkischer Biographischer Index. b.y.: 2011.
• Kabîbâtî, Ebu Abdullah Şemseddin Muhammed b. Zeyneddin Abdurrahman. Kitâbü Tühfeti’l-enâm fî’l-vakfı ‘ale’l-hemzi li Hamza ve Hişâm. thk. Musa b. Mustafa el-‘Abîdân. Tebük: en-Nâdi’l-Edebî, 1430/2009.
• Kastamonî, İsmail Hakkı b. Abdurrahman Sûzî. İcâzet. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Bağışlar, 2870, 1b-4b.
• Kazmaz, Süleyman. Kazmaz Ailesinden Hatıralar. Ankara: Birlik Matbaacılık, 2004.
• Kefevî, Mehmed Akkirmânî. Hâşiye ‘ale’l-âdâb li’l-Mîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4699, 1b-86b.
• Kıel, Machıel. “Yenice-i Vardar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/445-448. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kirmastîzâde, Ahmed. İcâzetnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 1869, 1b-7b.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât Mustafa el-İzmîrî ve ‘Umdetü’l-İrfân Adlı Eseri (Edisyon Kritik). İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Kurt, Yaşar. “Ca‘berî ve el-Vâdıha fî Tecvîdi’l-Fâtiha Adlı Eseri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/2 (2012), 153-194.
• Kuşadalı, Ahmed. Hâşiye ‘alâ Adalı li’l-İzhâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4846, 1b-54a.
• Kuşadalı, Ahmed. Şerhu’l-‘Avâmili’l-cedîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4940, 1b-19b. Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. Risâle harfi kellâ ve belâ ve ne‘am. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 54a-54b.
• Metînî, Ahmed b. Ali el-Osmânî. Esmâ’ül-enbiyâ, esmâ’ül-ashâb, esmâ-ü ashâbi’l-Bedr ve şerhuhâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 689, 1b-120b.
• Muhammed Emin Efendi, Abdullah Efendizâde. Umdetü’l-hullân fî îdâhi Zübdeti’l-irfân. İstanbul: Karahisarizâde Sahaf Esad Matbaası, 1287/1870.
• Muhammed Emin Efendi, Abdullah Efendizâde. Zühru’l-erîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 11, 1b-241b.
• Müstakimzâde, Süleyman Sâdeddin. Tuhfe-i hattâtîn. nşr. İbnülemin Mahmud Kemal. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Nakşibendî, Mehmed Murad. Mâ Hazar. İstanbul: Dâru’t-Tıbâati’l-Âmire, 1252.
• Osman b. Abdillah. Ri‘âyetü’t-tecvîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 55a-55b.
• Öcal, Mustafa. “Türkiye’de Kur’an Eğitim ve Öğretiminde Görülen Gelişmeler ve Bir İcâzetname Örneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2004), 81-140.
• Öge, Ali. 18. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinden Yusuf Efendizâde’nin Kıraat İlmindeki Yeri. İstanbul: Hacıveyiszâde İlim ve Kültür Vakfı, 2019.
• Özcan, Abdülkadir. “Baltacılar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/34-35. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Özkan, Halit. “Yûsufefendizâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/41-42. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Öztürk, Cuma. İmam Birgivî’nin ed-Dürrü’l-Yetîm Adlı Risâlesi (İnceleme ve Tahkik). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Paluvî, Hamid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-irfân fî vucûhi’l-Kur’ân. Ankara: Milli Kütüphane, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 4547, 1b-95b.
• Paluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-irfân fî vucûhi’l-Kur’ân. İstanbul: Hanifiyye Kitabevi, t.y.
• Pehlivan, Abdulhamid. “Hamid b. Abdul Fettah el-Paluvi’nin Hayatı, Zübdetü’l-İrfan Adlı Eseri ve Kıraat İlmindeki Yeri”. Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu. Ed. Enver Çakar vd. Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2015, 59-84.
• Receb b. Ahmed. Şerhu’t-tarîkati’l-Muhammediyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 2685, 1b-267b. Revnakoğlu, Cemalettin Server. İlm-i Kıraat Mensupları. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Revnakoğlu, 81, 1-134.
• Rûmî, Ahmed Fâiz. Şerhu’d-Dürri’l-yetîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 42, 1b-28b.
• Sîrevî, Îsâ. Rûhu’ş-şurûh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4807, 1b-74a.
• Siyâlkûtî, Abdülhakîm b. Şemsiddîn Muhammed. Haşiye ‘alâ tefsîri’l-Beydâvî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 562, 1b-327b.
• Siyâlkûtî, Abdülhakîm b. Şemsiddîn Muhammed. Haşiye ‘ale’t-Tasdîkât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3276, 1b-74a. Sülün, Murat - Abay, Muhammed. “Kırâat Bibliyografyası”. Kur'an ve Tefsir Araştırmaları-IV. İstanbul: Esrar Neşriyat, 2001.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1311.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şentürk, Şennur (Aydın). “Amcazâde Hüseyin Paşa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/9-10. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Şumnuvî, Abdurrahman Hilmi. Manzum Tecvîd: Zafer. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1265/1849.
• Tobay, Ahmet. Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmî ve Hadîs Şerhçiliğindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Tühfetü’l-enâm fî’l-vakfı ‘ale’l-hemzi li Hamza ve Hişâm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 59, 45b-93b.
• Türkmen, Kübra. İbnü’l-Cezerî ve “ed-Dürretü’l-Mudiyye” Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. el-Îtilâf fî vucûhi’l-ihtilâf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 35, 1b-72b.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. Reddü’l-kırââti bi’ş-şevâz. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 10b-21b.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. Risâle fî beyân-i merâtibi’l-med. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 22b-27b.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. Risâle harfi’d-dâdi’s-sahîha. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 48b-50b.
• Yusuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. Risâle mesâil-i müte‘addide. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 68, 28b-38b.
• Yüksel, Ali Osman. Cezerî ve Tayyibesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993.
• Yüksel, Ali Osman. İbn Cezerî ve Tayyibetü’n-Neşr. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1996.
• Yüksel, İ. Aydın. “Sultan Selim Camii ve Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/513-516. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.