Âlûsî’nin Neşvetu’ş-şemûl fî seferi ilâ İslâmbul ve Neşvetu’l-mudâm fi’l-‘avdi ilâ medîneti’s-selâm Seyahatnamelerinde Amasya

Yıl 2024, Sayı: 22, 545 - 573, 30.06.2024

Hatice Arslan Sözüdoğru

https://doi.org/10.18498/amailad.1441700

Öz

Seyahatnâmeler tarih boyunca, gezilen yerlerin kaydedildiği eserler olarak günümüze intikal etmiştir. Okuyucusuna farklı coğrafyaları, iklimleri, yapıları ve insanları yaklaştıran bu eserler Arap edebiyatında rihle olarak bilinmektedir. Bu edebiyat içerisinde özellikle Anadolu’ya gelen İbn Battûta’nın (öl. 1377) seyahatnâmesi öne çıkmaktadır. Türk edebiyatında da Evliya Çelebi (öl. 1685?) en maruf seyyahlardandır. Rihle edebiyatı içerisinde öne çıkan isimlerden biri de müfessir, fakih, edip ve şair Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd el-Âlûsî’dir (öl. 1854). Âlûsî bu iki seyyahtan çok sonra 19. yüzyılda Anadolu’yu kapsayan ve İstanbul’a gidiş ve dönüş yolundaki gözlemlerinden oluşan Neşvetü’ş-şemûl fi’s-seferi ilâ İslâmbûl ile Neşvetü’l-müdâm fi’l-‘avdi ilâ Medîneti’s-selâm adlı iki seyahatname kaleme almıştır. Aslında Âlûsî İstanbul’a gidip, uğradığı iftiradan temize çıkmak ve tefsirini sunmak arzusuyla seyahat etmiştir. Âlûsî İstanbul’a varmak için geçtiği yol üzerinde uğradığı şehirlerden bahsedip, her şehrin doğal güzelliği, iklimi ve âlimleriyle ilgili edebi bir üslupla bilgi vermiştir. Her uğradığı şehirden ayrı kesitler sunan Âlûsî, yol boyunca yaşadığı meşakkati, tattığı ve gördüğü güzellikleri tek tek yazarak okuyucusuna o günün manzarasını müşahhas bir şekilde resmetmiştir. Bunu, teşbih, istiâre, kinaye sanatlarını kullanarak edebi bir dille yazdığı seyahatnâmesinde Kur’an’dan, Arap atasözlerinden iktibasta ve Arap edebiyatı şairlerinin beyitlerinden istişhâdda bulunarak yapmıştır. Tanıştığı kişiler hakkında ayrıntılı bilgi veren Âlûsî, onların ahlaki durumunu da seyahatnâmesinde konu edinmekten geri durmamıştır. Ancak birlikte yolculuk ettiği kimselerden çok az bahsetmiş, daha çok yeni tanıştığı kişileri ve gördüklerini ön plana çıkarmıştır. Gittiği şehirlerde karşılaştığı bazı âlimlerle devlet adamlarının biyografilerine dair daha çok nesepleri ile ilmi birikimlerini serdetmeye çalışmıştır. Aynı zamanda onlarla ilgili duyduklarını da nakletmiştir. Zaman mefhumuna yer verip şehirlere hangi gün ve saatte ulaştığını ve ayrıldığını ifade etmiştir. Hasat zamanı gibi mevsimle ilgili bazı ipuçları içeren ögelere yer vermesi de bu minvaldedir. Yer yer kıyaslama yaptığı, daha önce uğradığı bir şehirde gördükleri yapıları, insanları yeni gördükleriyle kıyaslamasından anlaşılmaktadır. Anlatımında öne çıkan hususlardan biri de kendi ilminden, değerinden ve tefsiri Rûhu’l-me‘ânî’nin değerinden bahsetmesidir. Aynı zamanda kimseyi kolay kolay beğenmemesidir. Âlûsî anlatımında şehirlerle ilgili sayısal bilgilere de yer vermektedir. Şehirde yer alan ev, medrese, cami, hamam gibi yapılar hakkında sayı belirtmesi, o günkü nüfusu hususunda bir fikir sunması açısından önemlidir. Yapıların muhkem olup olmadığı, manzaraları gibi ayrıntı da anlatımında yer almıştır. Şehirde yetişen meyve – sebzeyi de ayrıca konu edinip, bağ bahçenin, akarsuyun oluşunu da dikkatlere sunmuştur. Âlûsî İstanbul’a gidiş yolunda uzun bir yolculuktan sonra vardığı Amasya’da ilk önce şehrin dışında Tokat yolu üzerindeki tarihi handa konaklamıştır. Ezine Pazar’ı çok beğenmemiş, evlerinin küçük olmasından yakınmıştır. Amasya şehir merkezine vardığında önce şehri ikiye ayıran nehri, sonra dağını ve şehirdeki yapılarının sayısını vermiştir. Sonra şehrin ileri gelenleri ile görüşüp, davet edilmiş ve son olarak da şehirden ayrılırken yoldaki bir handa konaklamıştır. İstanbul dönüşünde ise soğuk bir havada Amasya yoluna ulaşmış, yeni bir han arayışı esnasında tanıştıkları Ahmed Ağa ve onun davetinden bahsetmiştir. Ancak sonrasında handa kalmalarına gerek kalmamış, zira es-Seyyid Ahmed Efendî tarafından davet edilmiştir. Onun evinde tanıştıkları kimselerden bahsetmiş, ertesi gün yola çıkmadan vedalaşmak için görüştükleri Ahmed Ağa’nın daha önce verdiği yemek davetinden pişman olduğunu görmüştür. Ahmed Efendî’ye Amasya’yı sormuş, Amasya ve âlimleri hakkında bilgi almıştır. Sonra Amasya dağı ile şehrin coğrafi konumu hakkında bilgi verip, son olarak da Amasya’nın çıkışında Ezine Pazar Hanı’na uğradıklarını yazmıştır. Bu çalışmayla 19. yüzyılın önemli âlimlerinden müfessir Âlûsî’nin hayatı, seyahatnâmeleriyle ilgili çalışmalar ve bazı şehirlere göre daha uzun yer verdiği Amasya şehri ile ilgili anlatımı başlıklar halinde ele alınmış olup, müşahede edip eserinde yer verdiği Amasya ulemâsı, devlet erkânı ve yapıları ile ilgili anlatımının günümüze intikali ve dilimize aktarımı amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Ebu’s-Senâ Şihâbuddîn Mahmûd el-Âlûsî, Seyahatname, Neşvetu’ş-şemûl fî seferi ilâ İslâmbul, Neşvetu’l-mudâm fi’l-‘avdi ilâ medîneti’s-selâm, Amasya

Amasya in Ālūsī's travelogues Neşvetu'ş-şamûl fî seferi ilâ Islambul and Neşvetu'l-mudâm fi'l-'avdi ilâ medîneti's-selâm

Öz

Throughout history, travelogues have reached us as works that record the places visited. These works, which bring different geographies, climates, structures, and people closer to the reader, are known as 'rihle' in Arabic literature. In this literature, particularly the travelogue of Ibn Battuta (d. 1377), who came to Anatolia, stands out. In Turkish literature, Evliya Çelebi (d. 1685?) is among the most famous travelers. Another prominent figure in the literature of rihle is the commentator, jurist, writer, and poet Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd el-Âlûsî (d. 1854). Long after these two travelers, in the 19th century, Âlûsî wrote two travelogues based on his observations of Anatolia, including his journey to and from Istanbul: 'Neşvetü’ş-şemûl fi’s-seferi ilâ İslâmbûl' and 'Neşvetü’l-müdâm fi’l-‘avdi ilâ Medîneti’s-selâm'. In fact, Âlûsî traveled to Istanbul with the desire to clear his name of the accusations he had faced and to present his commentary. Âlûsî described the cities he passed through on his way to Istanbul, providing literary information about each city’s natural beauty, climate, and scholars in an elegant style. Presenting separate snapshots from each city he visited, Âlûsî meticulously wrote about the hardships he faced and the beauties he experienced and saw along the way, painting a vivid picture of the landscape of that time for his readers. In his travelogue, written in a literary style using the arts of simile, metaphor, and irony, he incorporated quotations from the Quran, Arabic proverbs, and verses from poets of Arabic literature. Providing detailed information about the people he met, Âlûsî did not shy away from addressing their moral character in his travelogue. However, he spoke very little about the people he traveled with, focusing more on the new acquaintances he made and the things he observed. In the cities he visited, he tried to present the genealogies and scholarly backgrounds of some scholars and statesmen he encountered. He also conveyed what he had heard about them. By including the concept of time, he specified the days and hours he arrived at and departed from the cities. Including elements that provide seasonal clues, such as the harvest time, also falls within this context. It is understood that Âlûsî occasionally made comparisons, comparing the structures and people he saw in previously visited cities with those he newly encountered. One of the prominent aspects of his narration is his mention of his own knowledge, worth, and the value of his commentary, Rûhu’l-me‘ânî. Additionally, he rarely found anyone easily praiseworthy. In his narration, Âlûsî also includes numerical information about the cities. Specifying the numbers of structures such as houses, madrasas, mosques, and baths in the city is important as it provides an idea about the population of that time. Details such as whether the structures were solid and their views were also included in his narration. He also focused on the fruits and vegetables grown in the city, as well as the presence of vineyards, gardens, and streams. On his way to Istanbul, Âlûsî first stayed at a historical inn on the Tokat road outside the city when he arrived in Amasya after a long journey. He did not like Ezine Pazar very much, complaining about the small size of its houses. Upon arriving in the center of Amasya, he first mentioned the river dividing the city, then the mountain and the number of buildings in the city. Afterwards, he met with the city's notables, was invited, and finally, when leaving the city, he stayed at an inn on the road. On his return from Istanbul, Âlûsî reached the road to Amasya in cold weather and mentioned meeting Ahmed Ağa and his invitation during the search for a new inn. However, they did not need to stay at the inn afterwards, as they were invited by es-Seyyid Ahmed Efendi. He talked about the people he met at Ahmed Efendi's house and, before departing the next day, saw that Ahmed Ağa regretted his previous dinner invitation when they met to say goodbye. Âlûsî asked Ahmed Efendi about Amasya and gathered information about Amasya and its scholars. Then he provided information about Mount Amasya and the geographical location of the city, and lastly wrote that they stopped by the Ezine Pazar Inn on their way out of Amasya. This study addresses the life of the notable 19th-century scholar and commentator Âlûsî, his travelogues, and his detailed descriptions of the city of Amasya more extensively than some other cities. The aim is to convey to the present day and translate into our language his observations and accounts of Amasya’s scholars, state officials, and structures that he included in his work

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Abū al-Sanā Şihāb al-Dīn Mahmūd al-Ālūsī, Travelogue, Nashwat al-shamūl fī al-safar ilā Islāmbūl, Nashwat al-mudām fī al-, Amasya

Kaynakça

• el-Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd. Kitâbu Ğarâibi’l-iğtirâb ve nüzheti’l-elbâb fi’z-zehâbi ve’l-ikâmeti ve’l-iyâb, Bağdâd: Matbaatu’ş-Şâbender, 1327/1909.
• el-Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd. Neşvetü’ş-şemûl fi’s-seferi İlâ İslâmbûl. thk. Heysem Serhân, Ürdün: Dâru’l-Fâris, 2019.
• el-Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd. Neşvetü’l-müdâm fi’l-‘avdi ilâ Medîneti’s-selâm, thk. Heysem Serhân, Ürdün: Dâru’l-Fâris, 2019.
• Aydın, Cemal Abdullah. “Bağdat Müftüsü Mahmud Âlûsî’ye (d. 1802-ö. 1854) Ait Bir Neseb Manzumesi”. Şarkiyat Mecmuası 16, (Kasım 2011) 1-16.
• Aydın, Mehmed Korkud. “Amasya Medreselerinin Türk İslam Düşüncesinin Gelişmesi Bakımından Önemi”. I. Türk İslam Siyasi Düşüncesi Kongresi, ed. Mehmet Akıncı-Gökçe Nur Şafak, Aksaray: 8-10 Ekim 2015, 615-635.
• Aykut, A. Sait. “İbn Battûta”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/361-368. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• el-Basîr, Muhammed Mehdî. Nahdatu’l-Irâki’l-edebiyye fi’l-karni’t-tâsî‘ aşer. Bağdad: Matbaatu’l-Meârif, 1. Baskı, 1365/1946.
• Berkûkî, Abdurrahman. Şerhu Dîvâni Mütenebbî. Kahire: Muessesetu Hindâvî li’t-Ta‘lîm ve’s-Sekâfe, 2014.
• Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Baskı, 2021.
• Çiftçi, Mehmet Faruk. “Akifzâde’nin Gözünden 18. Yüzyıl Amasya’sında Arap Diline Dair Faaliyetler”. AİBU İlahiyat Fakültesi Dergisi. 7/14 (2019), 386-409.
• https://doi.org/10.33931/abuifd.586187
• Durmuş, İsmail. “Mütenebbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/195-200. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Erdem, Hüsameddin. “el-Ahlâku’l-Adudiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. , 2/14. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Eroğlu, Muhammed. “Âlûsî, Şehabeddin Mahmûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Bursa – Bolu – Trabzon – Erzurum – Azerbaycan – Kafkasya – Kırım - Girit, haz. Yücel Dağlı – Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, 2008, 2. Cilt - 1. Kitap.
• Gemi, Ahmet. “Arap Edebiyatında Seyahatnâme/Rihle Türü Bağlamında Meşhur Arap Seyyahların Gözüyle Mardin”. Doğu Araştırmaları Dergisi 16/2 (2016), 39-55.
• al-Hamadani, Mustafa Adnan. Bağdat’ta Rihle Edebiyatı (el-Âlûsî Örneği). Yalova: Yalova Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbuddîn Yâkût. Mu‘cemu’l-buldân. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 1957.
• İbn Battûta, Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. İbrâhîm et-Tancî. Tuhfetü’n-nüzzâr fî ğarâibi’l-emsâr ve ‘acâibi’l-esfâr. thk. Dervîş el-Cuveydî. Beyrut: Mektebetu’l-Asriyye, 1433/2012.
• İbn Matrûh. Dîvân İbn Matrûh. thk. Huseyn Nassâr. Kahire: Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1425/2004.
• el-Kâsımî Cemaliddîn - el-Âlûsî, Mahmûd Şukrî. er-Resâilu’l-mutebâdile beyne Cemâliddîn el-Kâsımî ve Mahmûd Şukrî el-Âlûsî. thk. Muhammed b. Nâsır el-Acmî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1422/2001.
• Kemikli, Bilal. “Bağdatlı Türk Şairleri ve Şahabeddin el-Alûsî”. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi İkinci Orta Doğu Semineri, Elazığ: 27-29 Mayıs 2004, 385-392.
• Kılıçlı, Mustafa. “Ebû Firâs el-Hamdânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslÂm Ansiklopedisi. 10/125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/67-70. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• el-Kuşeyrî, es-Simme b. Abdillâh. Hayâtuhu ve Şi‘ruhu. thk: Hâlid Abdurraûf el-Ceber. Ammân: Dâru’l-Menâhil li’n- Neşr ve’t-Tevzi‘, 2003.
• el-Makkarî et-Tilmisânî, Ahmed b. Muhammed. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-endelusi’r-ratîb. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâr Sâdır, 1388/1968
• el-Muhibbî, Muhammed Emin. Hulâsatu’l-eser fî a‘yâni’l-karni’l-hâdî ‘aşer. Kahire: 1287.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. Camiu’d-düvel: Hamdâniler Musul ve Halep Emirlikler (905-1004). çev. Ömer Tellioğlu, İstanbul: Kitabevi, 2017.
• Özdaş, Haşim. “Alûsî’nin Seyahatinde Diyarbakır”, Kadim Hikmet Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 1 (Kasım 2019), 25-41.
• http://doi.org/10.5281/zenodo.3534951
• Sapan, Süheyl. “Iraklı Alim Mahmut el-Alusi’nin Hatıralarında İstanbul”. İBB Osmanlı İstanbulu IV. Uluslararası İstanbul Sempozyumu, Bildiriler, ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan, İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, 2016, 47-62.
• Seyidoğlu, Bilge. “Ferhat ile Şirin”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 19 (Erzurum 2002), 133-135.
• Şaban, İbrahim. “Ebu’s-Senâ’ el-Âlûsî’nin İstanbul Seyahati ve İzlenimleri”. Şarkiyat Mecmuası 19 (2011-2), 75-90.
• Şahin, İlhan - Emecen, Feridun. “Amasya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/1-4. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Şurrâb, Muhammed Muhammed Hasan. Şerhu’ş-şevâhidi’ş-şi’riyye fî ummâti’l-kutubi’n-nahviyye. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1427/2007.
• Tezcan, Nuran. “Seyahatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/16-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Urak, Gediz. Amasya’nın Türk Devri Şehir Dokusu ve Yapılarının Analiz ve Değerlendirilmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Varol, Gözde Birsel. XIX. ve XX. Yüzyıla İntikal Eden Amasya Medreseleri. Amasya: Amasya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yazıcı, Hüseyin. “XVII. Asır Arap Edebiyatının Kısa Bir Değerlendirilmesi ve Hızır b. Muhammed el-Amâsî”. Nüsha Dergisi Yaz 2001, 55-70.
• Yazıcı, Hüseyin. “Seyahatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/9-11. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.