Yusufefendizâde’nin Yaşadığı Sosyo-Kültürel Ortam

Yıl 2024, Sayı: 23, 169 - 205

Abdulhamit Budak

https://doi.org/10.18498/amailad.1549715

Öz

Yusufefendizâde Abdullah Hilmi Osmanlı ilim dünyasının önemli alimlerinden biridir. Yazdığı eserler, yetiştirdiği talebeler ile temayüz etmiş, çağdaşlarını ve daha sonraki alimleri eserleriyle etkilemiştir. O ilmi şahsiyeti ile yöneticilerin de dikkatini çekmiş, kendisine önemli ilmi görevler verilmiştir. Hatta sultan-ı hâce yani padişahın hocası konumuna kadar yükselmiştir. İmparatorluğun en buhranlı dönemlerine şahit olan Yusufefendizâde’nin çağının genel sosyo-kültürel ortamından etkilenmemiş olduğunu söylemek mümkün değildir. Klasik Osmanlı ulemasının eğitim sürecinden geçmiş olan Abdullah Hilmi döneminin alim tipinin genel karakteristik özelliklerini şahsiyetinde taşımaktadır. Ulemanın bilgi üretme işlevinin farkında olan bir kişi olarak olumsuz sosyal, siyasi ve kültürel şartlara rağmen ilmi çalışmalarına yoğun şekilde devam etmiş, döneminin klasik İslami ilimlerinin problemleriyle ilgili eserler kaleme almıştır. Arkasından İslami ilimler alanında büyük bir külliyat bırakan Abdullah Hilmi günümüz Türk ve Arap pek çok araştırmacının ilgisini çekmiş, eserleri incelenmiş, yeniden basılmış ve tahkik edilmiştir. Yapılan bu çalışmalarda onun hayatı ve yetiştiği toplumsal ortam hakkında bilgiler verilmiş, doğum yeri ve tarihi gibi bazı konuların tartışmalı olduğu ifade edilmiştir. Tarihi bir şahsiyeti ve ortaya koyduğu eserleri daha iyi anlayabilmek için yaşadığı dönemin sosyo-kültürel şartlarını iyi bilmek gerekir. Çünkü hiçbir şahsiyeti ve eseri çağının kültürel şartlarından bağımsız ele almak mümkün değildir. Sosyolojik bakış açısından değerlendirildiğinde bireyin kişiliği ve onun ortaya koyduğu eserleri yaşadığı kültürel şartların ürünüdür. Bu çalışmada Osmanlı ilim dünyasının önemli şahsiyetlerinden biri olan Yusufefendizâde Abdullah Hilmî Efendi’nin düşünce yapısının ve telif ettiği eserlerin daha iyi anlaşılması için yaşadığı sosyo-kültürel ortam ele alınmıştır. Ayrıca hayatı ile ilgili tartışmalı konulara açıklık getirilmeye çalışılmış ve yeni bulgular çerçevesinde başta doğum yeri olmak üzere ailesi ile ilgili ulaşılan bilgilere yer verilmiştir. Özellikle Abdizâde Hüseyin Hüsamaddîn Amasya Tarihi’nde müellifin hayatı hakkında önemli önemli bilgiler vermektedir. İlk beş cildi matbu olarak yayınlanmış eserin geri kalan ciltleri el yazması olarak uzun yıllar Amasya Belediyesinde olduğu için ilim dünyası tarafından yeteri kadar istifade edilememiştir. Eserin tamamı geniş bir akademik kadronun çalışmalarıyla günümüz alfabesine çevrilmiş, Amasya Üniversitesi ve Amasya Belediyesinin katkılarıyla 2022 yılında basılmıştır. Abdizâde eserinin biyografilere yer verdiği bölümünde Yusufefendizâde ile ilgili bilgileri iki ayrı başlık altında ele almaktadır. Bu bilgiler daha önce onun hayatını ve eserlerini çalışanlar tarafından görülmüş ve kullanılmış olsa da yeterince değerlendirilmediği görülmektedir. Amasya Tarihi Yusufefendizâde ile ilgili verilen bilgiler açısından bir bütün olarak incelendiğinde daha önce onun hakkında sahip olunmayan pek çok bilginin varlığına ulaşılmaktadır. Doğum yeri, doğum tarihi, ailesinin İstanbul’a göç nedeni, ailesinin diğer fertlerinin kimler olduğu, tasavvufi tercihinin kaynağında neler olduğu bu bilgilerden bazılarıdır. Bu bilgilerden hareketle Yusufefendizâde’nin kişiliğinin oluşmasında Amasya şehrinin önemli bir yerinin olduğunu söylemek mümkündür. Ebeveynlerinin Amasya’daki kültürel ortamla ilişkileri, tasavvufi muhitle olan bağlantıları, ilk eğitiminde bulunan hocaları onun ileriki dönemlerde oluşacak ilmi şahsiyetine ve manevi terakkisine önemli katkılar sağlamıştır. Çalışmada bu genel bilgiler değerlendirilerek daha geniş bir Yusufefendizâde biyografisinin oluşturulmasına katkı sağlamak amaçlanmıştır. Bu yeni bilgilerin tartışmalı konulara açıklamalar getirmesi açısından çalışma önem arz etmektedir. Araştırma literatür çalışması yöntemi ile hazırlanmış olup Yusufefendizâde’nin yaşadığı dönemi anlatan tarih kitapları taranmış onun yaşadığı çağın siyasi, ilmi ve sosyal şartları sosyolojik perspektiften ele alınarak ortaya konulmaya çalışılmıştır. Böylece Yusufefendizâde ve eserlerinin günümüz araştırmacıları açısından daha iyi anlaşılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din sosyolojisi, Amasya, sosyo-külürel ortam, Yusufefendizâde Abdullah Hilmi, kişilik

The Socio-Cultural Environment in Which Yūsufafandīzādah Lived

Öz

Yūsufafandīzādah Abd al-Allāh Hilmī is one of the distinguished scholars of the Ottoman intellectual world. Through his written works and the students he trained, he influenced his contemporaries and later scholars, leaving a profound impact on Islamic scholarship. His intellectual stature caught the attention of the ruling elite, and he was entrusted with significant scholarly responsibilities, eventually rising to the esteemed position of “sultan-ı hâce,” or the sultan’s teacher. It is unlikely that Yūsufafandīzādah, who witnessed the Ottoman Empire’s most turbulent periods, remained unaffected by the socio-cultural context of his time. Having undergone the traditional education of the Ottoman ulema, Abd al-Allāh Hilmī embodied the general characteristics of the scholarly archetype of his era. Aware of the ulema's role in producing knowledge, he continued his scholarly endeavors vigorously, despite adverse social, political, and cultural conditions, and produced works that addressed the issues within the classical Islamic sciences of his time. Leaving behind a substantial corpus in the field of Islamic sciences, Abd al-Allāh Hilmī has attracted the interest of numerous contemporary Turkish and Arab researchers, and his works have been studied, republished, and verified. These studies provide insights into his life and the social environment in which he was raised, noting that certain aspects, such as his birthplace and date, remain disputed. To better understand the life and works of this historical figure, it is essential to grasp the socio-cultural conditions of his period, as no personality or work can be considered in isolation from the cultural context of its time. From a sociological perspective, an individual’s character and contributions are products of the cultural conditions in which they live. This study addresses the socio-cultural environment that shaped the thought and works of Yūsufafandīzādah Abd al-Allāh Hilmī Afandī. It also seeks to clarify controversial aspects of his life and, based on newly uncovered findings, includes details regarding his birthplace and family background. Abdī Zādah Husayn Husām al-Dīn’s Amasya Tarihi (Amasya History) provides valuable information about the author’s life. While the first five volumes of this work were published in print, the remaining volumes were available only in manuscript form and held at the Amasya Municipality for many years, limiting their accessibility to the academic world. The complete work was transcribed into the modern Turkish alphabet with the contributions of Amasya University and the Amasya Municipality and was published in 2022 by a large academic team. In the biographical section, Abdizâde addresses Yūsufafandīzādah’s life under two separate headings, revealing many previously unknown details about his birth, family’s migration to Istanbul, other family members, and the origins of his Sufi affiliations. These findings suggest that Amasya played a significant role in shaping Yūsufafandīzādah’s personality. His parents' connections to the cultural environment and Sufi circles of Amasya, as well as his initial teachers, contributed significantly to his intellectual formation and spiritual development in later years. This study aims to contribute to a more comprehensive biography of Yūsufafandīzādah by evaluating these general insights. The new information uncovered is essential in addressing some of the previously disputed issues surrounding his life. This research was conducted using a literature review method, examining historical sources that describe Yūsufafandīzādah’s era, and aims to present the political, intellectual, and social conditions of his time from a sociological perspective. Thus, it seeks to enhance contemporary researchers’ understanding of Yusufefendizâde and his works.

Anahtar Kelimeler

sociology of religion, Amasya, Yūsufafandīzādah Abd al-Allāh Hilmī, Socio-cultural environment, Personality

Kaynakça

• Akpınar, Turgut. "Hüseyin Hüsâmeddin Yasar". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/huseyin-husameddin-yasar
• Angell, Elizabeth. “Bir Şehir Manzarası: İstanbul’un Tarihinde Depremler”. Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. 10 Cilt. İstanbul: İSAM Yayınları.2015.
• Aras, Zakir – Khelifati, Hamza. “Yusuf Efendizade ve risâletühu “er-Rediyyetü li’d-Dâd el-Mu’ceme”: Dirâsetun ve Tahkîkun” Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi5/2 (Aralık 2019), 569-622.
• Aslantalay, Kamuran. Yusuf Efendizâde'nin ''İnâyetü'l-Meliki'l-Mün'im li-Şerhi Sahihi Müslim' Adlı Eserinin Tahkîk ve Değerlendirilmesi (Tahâret, hayz ve namaz kitapları). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Aslantürk, Zeki-Anman, Tayfun. Sosyoloji. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,1999.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları, 2005.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018.
• Beydilli, Kemal. "Müteferrika Matbaası". Türkiye Diyanet Vakfı Islâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/muteferrika-matbaasi
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Büyük Tefsir Tarihi (Tabakâtu’l-Müfessirîn). 2 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• Budak, Abdulhamit. Bir Şehir Bir Tarikat. Amasya: Amasya Belediyesi Yayınları, 2015.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. Haz. Mustafa Tatcı, Cemal Kurnaz. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2012.
• Emecen, Feridun. “Osmanlı Siyasi Tarihi”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, 1/5-65. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Tarihi, 2013. 5-65
• Faroqhı, Suraiya. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Çev. Ercan Ertürk. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012.
• Faroqhi, Suraiya. “İktisat Tarihi (17. ve 18. Yüzyıl)”. Türk Tarihi 3 Osmanlı Devleti 1600-1908. ed. Sina Akşin. 3/191-215. İstanbul: Cem Tarih, 2014.
• Güney, Salih. Sosyal Psikoloji. Ankara: Nobel Yayınları, 2009.
• Hammer, Joseph von. Büyük Osmanlı Tarihi. Çev. Mehmet Ata. 18 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1983.
• İbn Haldun. Mukaddime. hz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2017.
• İçli, Gönül. Sosyolojiye Giriş. Ankara: Anı Yayınları, 2009.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV, Ayanlar, Tanzimat, Meşrutiyet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2019.
• İnalcık, Halil. Devlet-i 'Aliyye Osmanlı İmparatorluğu. Üzerine Araştırmalar III -. Köprülüler Devri. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn min keşfü'z-zunûn. Beyrut: Dârul Kütübül İlmiyye, 1992.
• İsmet Efendi. Tekmiletu’ş-Şekâyık fî hakkı ehli’l hakâyık. İstanbul: Çağrı Yayınları,1989.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-Müellifin Terâcimi Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l- müsennâ, Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• Keskin, Hasan. Yûsuf Efendizâde Abdullah Hilmi El-Amâsî (1167/1753)’nin “Tefsîrü Sûreteyi'l-Beled Ve’l-Kevser” Adlı Eserinin Tahlil ve Değerlendirmesi”. Amasya Alimleri Sempozyumu. ed. Şuayip Özdemir Ayşegül Gün. 1/147-162. Ankara: Kibatek, 2017.
• Kunt, Metin. “Siyasi Tarih”. Zirveden Çöküşe Osmanlı Tarihi. ed. Sina Akşin. 2/101-156. İstanbul: Milliyet Kitaplığı, ty.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmanî. Haz. Ali Aktan, Abdulkadir Yuvalı, Metin Hülâgü. 3 Cilt. İstanbul: Sebil Yayınevi, 1996.
• Murâdî, Ebü’l-Fazl Muhammed Halil b. Ali b. Muhammed. Silkü’d-dürer fî a’yânî’l-karnî‘ssânî aşar. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1301.
• Müstakîmzâde, Süleymân Sa‘deddîn. Tuhfe-i Hattâtîn. Haz. Mustafa Koç. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Neumann, Chrıstop K. “Siyasi ve Diplomatik Gelişmeler”. Türkiye Tarihi 1603-1839 Geç Osmanlı İmparatorluğu. ed. Suraiya Faroqhi. Çev. Fethi Aytuna. 65-85. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu’cemü’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslâm hatte’l-Asri’l-Hadîs. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü Nüveyhizü’sSekafî, 1983.
• Olcay, Osman Fevzi. Amasya Ünlüleri. Haz. Turan Böcekçi. Amasya: Amasya Belediyesi Yayınları, 2002.
• Osmanzâde Hüseyin Vassâf. Sefine-i Evliya. Haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitapevi Yay., 2015.
• Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Özcan Abdulkadir. İmparatorluk Çağının Sultanları III. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Özkan, Halit. "Yûsufefendizâde". Türkiye Diyanet Vakfı Islâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Eylül 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/yusufefendizade
• Öztuna, Yılmaz. Büyük Türkiye Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1978.
• Öztuna, Yılmaz. Hanedanlar ve Devletler. 2 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Öztuna, Yılmaz. Osmanlı Devleti Tarihi. 2Cilt. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2017.
• Palmer, Alan. Osmanlı İmparatorluğu Son Üç Yüz Yıl Büyük Çöküşün Yeni Tarihi. Çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak. İstanbul: Sabah Kitapları, 1993.
• Şakul, Kahraman. “Payitaht Halkı ve Siyaset”, Antikçağdan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, 1. Cilt. Ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Şeyhî Mehmet Efendi. Vekâyi‘u’l-Fuzalâ (Şeyhî’nin Şakâ’ik Zeyli). 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Şirin, Veli. Ana Hatlarıyla Siyasî ve Kültürel Osmanlı Tarihi. İstanbul: Marifet Yayınları, 2022.
• Tobay, Ahmet. Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmî ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1991.
• Tolan, Barlas. Toplum Bilimlerine Giriş. Ankara: Savaş Yayınları, 1983.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 7Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1982.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Vasıf Efendi. Mehâsinü’l-âsâr ve hakāiku’l-ahbâr. 2 Cilt. Bulak: b.y., 1247.
• Yıldız, Kenan. “Şehir Topoğrafyasına Etkisi Bakımından Osmanlı Dönemi İstanbul Yangınları, Antikçağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. 10 Cilt. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
• Yasar, Abdizâde Hüseyin Hüsamettin. Amasya Tarihi. Ed. Songül Keçeci Kurt, Recep Orhan Özel, Metin Hakverdioğlu 12 Cilt. Samsun: Amasya Belediyesi Yayınları, 2022.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm Kâmusu Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-Arab ve’l-Müsta’rabîn ve’l- Müsteşriîin. Beyrut: Dâru’l-‘İlm lil Melâyîn, 2002.