Al-Ittisa‘ in Arabic Language: Polysemy in a Sentence

Yıl 2024, Sayı: 24, 264 - 297, 30.12.2024

Zahit Kaplangöz

https://doi.org/10.18498/amailad.1526689

Öz

Polysemy is generally accepted as the situation where a word has more than one meaning. However, this can also be thought of as a sentence having more than one meaning at the same time. As a matter of fact, it is possible to explain the phenomenon of polysemy in the sentence, which is explained by the concept of ittisa' in Arabic, with many facts in the fields of lexicon, grammar, syntax and rhetoric. It is possible to see the concept of ittisa' in books written on the early Arabic language such as al-Kitâb by Sîbeveyhi (d. 180/796) and Hasâis by İbn Cinnî (d. 392/1002). However, the concept of ittisa' mentioned here is used to express different meanings than the meaning discussed in these studies. As a matter of fact, this concept in the lexicon indicates the use of rare words when expressing a meaning. It also refers to the appropriate use of the opposite meaning of the word. Their structures, which have gone beyond their original usage in the field of syntax, express a part of the concept of ibdal in the field of morphology, and the meanings of metaphor and parabola in the field of rhetoric. In particular, various situations which about syntax and rhetoric mentioned above actually add different meanings to the sentence. Therefore, recently, the concept of ittisa' has been used to examine how more than one meaning occurs in a sentence at the same time. A sentence indicates multiple meanings at the same time when one of the following situations occurs: Different meanings of a word are understood in the sentence at the same time, patterns with more than one meaning, in some cases, although the meaning is the same, the words are interpreted differently due to their location, the acceptance of feminine structures as masculine, the pronoun in the sentence having more than one references and each of them being suitable to be understood, the ellipsis word has more than one reason and covering more than one meaning as all of them are possible, some of the words of the sentence normally spoken in a certain order are introduced/fronted and postponed/backward changing their places by taking and as a result the sentence indicates more than one meaning, Here, the sentence مَا أَغْفَلَكَ عَنَّا can be given as an example of ittisa. The letter ما in this sentence means both interrogative and admiration. Therefore, both meanings of the letter ما can be understood from this sentence. In other words, this sentence can simultaneously be understood as "what is the reason for your indifference towards us" or "how indifferent are you towards us". Understanding two different meanings at the same time in this way is an example of ittisa’. Although there are many studies on the subject of words having more than one meaning, it seems that not much work has been done on this subject in the literature. However, the situation where sentences have more than one meaning at the same time is at least as important as the first issue. This situation contains many rhetorical elements, especially in the style of the Quran. The use of many verses in the study also points to this situation. In this regard, in our study we will try to show in what ways the polysemy in the sentence emerges. For this purpose, first of all, the formation process of the concept of ittisa' will be tried to be revealed according to its historical background, and then this concept will be connected with some subjects in the sciences of lexicon, grammar, syntax and rhetoric.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Grammar, Rhetoric, Polysemy, Al-Ittisa

Arap Dilinde İttisa‘: Cümlede Çok Anlamlılık

Öz

Çok anlamlılık genelde bir lafzın birden fazla anlama gelmesi durumu olarak kabul edilmektedir. Ancak bu durum bir cümlenin aynı anda birden fazla anlama gelmesi şeklinde de düşünülebilir. Nitekim Arapçada ittisa‘ kavramı ile açıklanan cümledeki çok anlamlılık olgusunu lügat, sarf, nahiv ve belagat alanlarındaki pek çok olguyla açıklamak mümkündür. İttisa‘ kavramını Sîbeveyhi’nin (öl. 180/796) el-Kitâb ve İbn Cinnî’nin (öl. 392/1002) Hasâis gibi ilk dönem Arap diline dair yazılan kitaplarında görmek mümkündür. Ancak buralarda zikredilen ittisa‘ kavramı, bu çalışmada ele alınan anlamından farklı anlamları ifade etmek için kullanılmıştır. Nitekim lügat alnında bu kavram, bir anlamı ifade ederken nadir lafızların kullanılmasını belirtmektedir. Ayrıca kelimenin zıt anlamının yerinde kullanılmasını da ifade eder. Nahiv alanında asıl kullanımın dışına çıkmış yapıları, sarf alanında ibdâl kavramının bir parçasını, belagat alanında ise mecaz ve teşbih anlamlarını ifade etmektedir. Özellikle yukarıda sayılan sarf, nahiv ve belagate dair kavramlar lafızlardaki çeşitli durumlara işaret ederken aslında cümleye farklı anlamlar kattıkları görülmektedir. Dolayısıyla son dönemlerde ittisa‘ kavramı cümlede aynı anda birden fazla anlamlılığın nasıl meydana geldiğinin incelenmesinde kullanılmaktadır. Bir cümle, aynı anda birden fazla anlama şu durumlardan birisinin olmasıyla delalet eder: Cümledeki müşterek lafzın birden fazla anlamının aynı anda bu cümlede kastedilmesi, cümlede birden fazla anlama gelmesi mümkün olan lafzî kalıpların bulunması ve bu anlamların aynı anda anlaşılması, ism-i masdar tarzı yapıların cümlede bulunması ve bu masdar ile fiilin beraber olmasından kaynaklanan birden fazla anlam, bazı durumlarda irab aynı olmasına rağmen konumu gereği lafızların farklı yorumlanması, izafetten ötürü müzekker yapıların müeenes, müennes yapıların müzekker olarak kabul edilmesi, cümledeki zamirin birden fazla mercisinin bulunması ve her birisinin anlaşılmasının uygun olması, hazfedilen lafzın birden fazla sebebi olması ve hepsinin mümkün olmasıyla birden fazla anlamı kapsaması, cümlenin normalde belirli bir sırayla söylenen kelimelerinin bazılarını takdim/öne ve tehir/arkaya almak sûretiyle yerlerinin değiştirilmesi ve bunun sonucunda cümlenin birden fazla anlama delalet etmesi, cümlede tazminin yani bir kelimeyi başka bir kelimenin anlamını da kapsayacak şekilde kullanmasının ve bir kelimeyle iki kelimenin anlamına ulaşılması durumunun olması, cümlenin aynı anda hem haberi hem de inşâî anlama muhtemel olması, bir cümlede has bir anlama sahip olan lafzın amm bir lafızla ifade edilmesi. Burada ittisa‘ya مَا أَغْفَلَكَ عَنَّا cümlesi örnek olarak gösterilebilir. Bu cümlede geçen ما harfi hem istifham hem de taaccüb anlamlarına gelmektedir. Dolayısıyla bu cümleden ما harfinin her iki anlamı da anlaşılabilir. Yani bu cümle aynı anda “bize karşı ilgisizliğin sebebi ne” şeklinde anlaşılacağı gibi “bize karşı ne kadar da ilgisizsin” şeklinde de anlaşılabilir. Bu şekilde iki farklı anlamın aynı anda anlaşılması ittisa‘ya örnektir. Her ne kadar lafzın birden fazla anlama gelmesi konusu üzerinde pek çok araştırma mevcut olsa da bu konu hakkında literatürde fazla bir çalışma yapılmadığı görülmektedir. Bununla birlikte cümlelerin aynı anda birden fazla anlama gelmesi durumu, en az ilk konu kadar önemli bir husustur. Bu durum belâgî pek çok unsuru barındırmakla birlikte özellikle Kur’ân’ın üslubunda oldukça sık karşılaşılmaktadır. Çalışmada çok fazla ayet kullanılması da bu duruma işaret etmektedir. Bu doğrultuda çalışmamızda cümledeki çok anlamlılığının hangi yollarla ortaya çıktığı gösterilmeye çalışılacaktır. Bunun için öncelikle ittisa‘ kavramının teşekkül süreci tarihi alt yapısına göre ortaya koyulmaya çalışılacak sonrasında bu kavram, lügat, sarf, nahiv ve belagat bilimlerinde bulunan bazı konularla irtibatlandırılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Gramer, Belagat, Çok Anlamlılık, İttisa

Kaynakça

• Abbas Hasan. en-Nahvu’l-Vâfî. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1975.
• Abdülkâhir el-Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkâhir b. Abdirrahman b. Muhammed el-. Delâilu’l-i’câz fî ilmi’l-Meʿânî. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Medenî, 1413/1992.
• Alomırat, Suliman. “Belâgütü’l-İttisâ’ fî Te’vîli’n-Nas”. Tasavvur 2 (2018) (Erişim 20 Temmuz 2024). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/612509
• Antere b. Şeddâd. Dîvânu Antare. thk. Muhammed Said Mevlevî. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1964.
• Beyzâvî, Ebû Saʿîd Abdullâh b. Ömer el-Şîrâzî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahman el- Marʿaşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 1418.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen ʿAlî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-Taʿrîfât. thk. Muahmmed Ali Beysun. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fî’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû Hilâl el-Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh. es-Sınâʿateyn. thk. Alî Muhammed el-Bicâvî, Muhammed Ebû'l- Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Ansariyye, 1419.
• Ebû Hilâl el-Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh. el-Furûku’l-Luğaviyye. Kahire: Dâru’l-İlim ve’s-Sekâfe, 1997.
• Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim el-Bâhilî. Dîvânu Zî’r-Rimme Şerhu Ebî Nasr el-Bâhilî. thk. Abdulkuddûs Ebû Sâlih. 3 Cilt. Cidde: Muʿessesetu'l-Îmân, 1402/1982.
• Esterâbâdî, Ruknu'd-Dîn Hasan b. Muhammed b. Şeref Şâh el-Huseynî. Şerhu Şâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Abdu'l- Maksûd Muhammed Abdu'l-Maksûd. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu's-Sekâfeti'd-Dînîyye, 1425/2004.
• Eşmûnî, Ebu'l-Hasen Alî b. Muhammed. Şerhu’l-Eşmûnî li’Elfiyeti İbn Mâlik. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Meʿânî’l-Kurʾân. thk. Ahmed Yûsuf en-Necâtî. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, 1403/1983.
• Garâyibe, Âlâ Tarîf. “el-Müşterekü’l-lafzî fi’l-lugâti’l-Arabiyye: Dirâsetun Lugaviyyetun”. el-Mecelletu’l-Arabiyyetu li’l-ulûm ve neşri’l-ebhâs 6/2 (2020), 11-1. https://doi.org/10.26389/AJSRP.A190220
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Miʿyâru’l-İlm fi’l-Mantık. thk. Suleymân Dunyâ. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1961. İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dâru't-Tunûsiyye, 1984.
• İbn Cinnî, Ebû'l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. Sirru sinâʿati’l-iʿrâb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Cinnî, Ebû'l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Heyet. 3 Cilt. Kahire: el-Heyʾetu'l-Mısriyye, 1990.
• İbn Dürüsteveyh, Ebû Muhammed Abdullâh b. Caʿfer b. Muhammed b Dürüsteveyh. Tashîhu’l-fasîh ve şerhuhu. thk. Muhammed Bedevî el-Mahtûn. Kahire, 1419/1998.
• İbn Fâris, Ebû'l-Huseyn Ahmed b. Fâris el-Kazvînî. es-Sâhibî fî fıkhi’l-luğati’l-Arabiyye ve mesâilihâ ve süneni’l-Arabi fî kelâmihâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh İbn Yûsuf Cemâleddîn. Muğni’l-lebîb an kutubi’l-eʿârîb. thk. Mâzin el-Mubârek, Muhammed Alî Hamdullâh. Dımaşk: Daru'l-Fikr, 1985.
• İbn Kâsim el-Murâdî, Ebû Muhammed Bedr ed-Dîn Hasan b. Kâsim b. Abdillâh b. Alî el-Murâdî el-Mısrî el-Mâlikî. el- Cenâ’d-dânî fî hurûfi’l-meʿânî. thk. Fahreddîn Kabâve, Muhammed Nedîm Fâdil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Şeyh İbrahim Ramadân. Beyrut: y.y, 1410.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Şuʿayb el-Arnaʾût. 5 Cilt. Dâru'-r- Risâleti'l-Âlemiyye, 2009.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâʾî el-Cîyânî Cemâluddîn. Şerhu Teshîli’l-fevâʾid. thk. Abdurrahmân es-Seyyid, Muhammed Bedevî el-Mahtûn. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1410/1990.
• İbn Manzûr, Ebû'l-Fadl Muhammed b. Mukerrem b. Alî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfiʿî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Sîde, Ebû el-Hasan Alî b. İsmail b. Sîde el-Mursî. el-Muhassas. thk. Halîl İbrâhim Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 1417/1996.
• İbnu'l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım. Îdâhu’l-vakf ve’l-ibtidâʾ. thk. Muhyî'd-Dîn Abdurrahman Ramadân. 2 Cilt. Dımaşk: Matbûʿâtu Mecmaʿî'l-Luğati'l-Arabiyye, 1390/1971.
• İbnü's-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî en-Nahvî. el-Usûl fî’n-Nahv. thk. Abdulhuseyn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu'r-Risâle, 1405/1985.
• İmruʾu'l-Kays, İmruʾu'l-Kays b. Hucr b. el-Hâris el-Kindî. Dîvânu İmriʾi’l-Kays. thk. Abdurrahmân el-Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1425/2004.
• Karlı, Mehmet. "Tebrîzî’nin Tefsirinde Kıraatlerin Anlama Etkisi: Analitik Bir Çalışma". Mütefekkir 11/21 (2024), 259-280. https://doi.org/10.30523.
• Kurâʿu'n-Neml, Ebû'l-Hasen Alî b. el-Hasen el-Ezdî. el-Müneccid fî’l-luğa. thk. Ahmed Muhtâr Ömer, Dâhî Abdulbâkî. Kahire: Alimu’l-Kütüb, 1988.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Hazrecî. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. İbrahim İtfeyyiş Ahmed el-Berdûnî. 2 Cilt. Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1384/1964.
• Munâvî, Zeynuddîn Muhammed Abdirraûf b. Tâcu'l-Ârifîn el-Haddâdî. et-Tevkîf alâ muhimmâti’t-teʿârîf. Kahire: Âlemu’l-Kütüb, 1410/1990.
• Müneccid, Muhammed Nureddîn. İttisâu’d-delâleti fî’l-hitâbi’l-Kur'ânî. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 2010.
• Müneccid, Muhammed Nureddîn. el-İştirâku’l-lafzî fi’l-Kur'âni’l-Kerîm. Şam: Dâru’l-Fikr, 1419/1999.
• Râgıb el-Isfehânî, Ebû'l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed. el-Mufredât fî Ğarîbi’l-Kurʾân. thk. Safvân Adnân ed- Dâvûdî. Dımaşk: ed-Dâru'ş-Şâmiyye, 1412.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâd el-Ulvâni. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. el-Cümletü’l-Arabiyyetü ve’l-ma‘nâ. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2000.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Lemesatun beyaniyyetun fi nususin mine’t-tenzil. Ürdün: Dâru Ammâr li’n-Neşr, 1423/2003.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1408/1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-Muzhir fî ulûmi’l-luğa ve envâʿihâ. thk. Fuâd ʿAlî Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1998.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Umm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Maʿrife, 1410/1990.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Yemenî. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakki min ilmi’l-usûl. thk. eş-Şeyh Ahmed İzzu İnâye. 2 Cilt. Dımaşk: Dârul-Kütübi'l-Arabiyye, 1419/1999.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemu’l-Kebîr - et-Taberânî. thk. Hamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1410/1993.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-beyân an teʾvîli âyi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Takiyyuddîn es-Subkî, Ebu'l-Hasen Alî b. Abdilkâfî b. Ali b. Temmâm b. Hâmid. el-İbhâc fî Şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Tîbî, Ebû Muhammed Huseyn b. Abdillâh. Futûhu’l-ğayb fî’l-keşfi an kınâʿi’r-rayb. thk. İyâd Muhammed el-Ğûc. 17 Cilt. Dubai: Câizetu Dubaî’d-Devliyyeti li’l-Kurân, 1434/2013.
• Ukberî, Ebu'l-Bekâ Abdullâh b. el-Huseyn el-Bağdâdî. et-Tibyân fî iʿrâbi’l-Kurʾân. thk. Alî Muḥammed el-Becâvî. 2 Cilt. Suriye: Îsâ el-Bâbî el-Halebî, t.y.
• Ukberî, Ebu'l-Bekâ Abdullâh b. el-Huseyn el-Bağdâdî. el-Lubâb fî ileli’l-binâʾi ve’l-iʿrâb. thk. Abdu'l-İlâh en-Nebhân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru'l-Fikr, 1416/1995.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Ali Şîrî. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1424.
• Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Mufassal fî sınaʿati’l-iʿrâb. thk. Alî bû-Mulahham. Beyrut: Mektebetu'l- Hilâl, 1993.
• Zemahşerî, Ebû'l-Kâsım Mahmûd b. Amr. el-Keşşâf an hakâîkı gavâmidi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabî, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. y.y.: Dâru'l- Kutubî, 1414/1994.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu'l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Dâru İhyâʾi'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1376/1957