Hz. Osman Taraftarı Bir Sahâbînin Biyografisi: Mısır Eşrafından Muâviye b. Hudeyc

Yıl 2024, Sayı: 24, 228 - 263, 30.12.2024

Recep Erkocaaslan

https://doi.org/10.18498/amailad.1534688

Öz

Yemen asıllı Kinde kabilesinin Benî Tücib boyuna mensup olan Muâviye b. Hudeyc özellikle Mısır merkezli olaylar çerçevesinde ismi sıklıkla geçen önemli bir şahsiyettir. Kabilesinin liderlerinden birisi olan Muâviye, ilk İslâm fetihlerinde kabilesiyle birlikte büyük yararlılıklar göstermiştir. Kendisi bizatihi olayların içerisinde yer almasa da Müslümanların birbirleriyle ilk kez karşı karşıya geldikleri Hz. Osman’ın öldürülmesi, Cemel ve Sıffîn Savaşları gibi olaylara şahitlik etmiştir. O, Hz. Osman’ın muhasara edilmesi ve öldürülmesi ile neticelenen olaylarda Hz. Osman’ın haklı, ona muhalif olanların ise haksız olduğu şeklinde bir kanaate sahipti. Muâviye b. Hudeyc’in İslâm tarihindeki önemi özellikle iki noktada toplanabilir. Öncelikle Muhammed b. Ebû Bekir’in öldürülmesi hadisesinde Muâviye b. Hudeyc ile Muhammed b. Ebû Bekir’in arasında geçen konuşmalar, Hz. Osman konusunda toplumun nasıl birbirinden tamamen zıt iki gruba ayrıldığını göstermesi açısından oldukça dikkat çekicidir. Muâviye b. Hudeyc’in İslâm tarihi açısından önemli olan bir diğer yönü de ilk dönemlerden itibaren Mısır merkezli yapılan İfrîkıye seferlerinde ve ilk Sicilya seferinde kendisinin komutanlık ve valilik gibi çok önemli görevler ifa etmesidir. Zikredilen sebeplerden dolayı ülkemizde hakkında detaylı bir çalışma bulunmayan Muâviye b. Hudeyc’in ayrıntılı bir şekilde ele alınması alandaki önemli bir boşluğu dolduracaktır. Çalışmada Muâviye b. Hudeyc’in hayatı tasvirî ve tahlilî bakış açısıyla bir bütünlük içerisinde aktarılmaya çalışılacaktır. Muâviye b. Hudeyc özelinde aktarılan rivayetler genel İslâm tarihi anlatımları ile mukayese edilerek en doğru sonuçlara ulaşılmaya gayret edilecektir. Hakkında farklı iddialar bulunmakla birlikte Muâviye b. Hudeyc’in sahâbî olduğu neredeyse kesindir. Muâviye b. Hudeyc’in Hz. Peygamber ve Hz. Ebû Bekir dönemlerinde yaşanan olaylarda ismi geçmemektedir. Onun Hz. Ömer döneminde gerçekleşen Yermük Savaşı ile birlikte önemli olaylarda etkili olmaya başladığı ifade edilebilir. Hz. Ömer döneminde Amr b. el-Âs ile birlikte Mısır bölgesinde yapılan fetih faaliyetlerine katılan Muâviye b. Hudeyc’in ismi bundan sonraki süreçte Mısır merkezli olaylarda geçmektedir. O, Hz. Osman döneminden itibaren İfrîkıye bölgesinde yapılan fetih faaliyetlerinde de önemli görevler üstlenmiştir. Hz. Osman’ın öldürülmesi ile sonuçlanan muhalefet hareketi başladığında Muâviye b. Hudeyc’in Hz. Osman’ın tarafında yer aldığı ve halifenin haksız bir şekilde öldürüldüğüne inandığı anlaşılmaktadır. Onun bu şekilde bir kanaat geliştirmesinde hem Hz. Osman’ı hem de onun muhalifleri olan Muhammed b. Ebû Bekir ve Muhammed b. Ebû Huzeyfe gibi Mısır’da yaşayan kimseleri oldukça iyi tanımasının etkisi büyüktür. Bu sebeple o, Hz. Ali’nin hilafeti döneminde Hz. Osman’ın katilleri cezalandırılmadığı için Hz. Ali’ye muhalif bir tavır sergilemiştir. Muâviye b. Hudeyc’in Hz. Osman’a karşı beslediği duygular bir müddet sonra yolunun Muâviye b. Ebû Süfyân ile kesişmesine zemin hazırlamıştır. Muâviye b. Ebû Süfyân’ın siyasi ortağı Amr b. el-Âs’ın Hz. Ali yönetiminden Mısır’ı almasında onun önemli bir payı olmuştur. Muâviye b. Hudeyc, Muâviye b. Ebû Süfyân’ın halifeliği döneminde ise Mısır ve İfrîkıye merkezli olaylarda çok daha etkin bir rol oynamaya başlamış, Mısır merkezli olarak yürütülen İfrîkıye bölgesindeki fetih faaliyetlerinde komutan olarak görev yapmıştır. Muâviye b. Ebû Süfyân döneminde Mısır valiliği yaptığı tartışmalı olsa da onun İfrîkıye bölgesinde valilik yaptığının kesin olduğu ifade edilebilir. Müslümanların ilk Sicilya seferini yapan ordunun da Muâviye b. Hudeyc’in emriyle gönderildiği anlaşılmaktadır. Muâviye b. Ebû Süfyân döneminde Mısır ve İfrîkıye bölgelerinde çok büyük bir nüfuza sahip olan Muâviye b. Hudeyc’in 52/672 yılında vefat ettiği aktarılsa da kendisinin en azından 58/678 yılına kadar yaşadığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam tarihi, Muâviye b. Hudeyc, Mısır, İfrîkıye, Sicilya.

Biography of a Ṣaḥābī who was a Supporter of ʿUthmān: Muʿāwiya b. Ḥudayd̲J̲, One of the Egyptian Notables

Öz

Muʿāwiya b. Ḥudayj, who belonged to the Banū Tujīb tribe of the Yemeni-origin Kindah clan, is an important figure frequently mentioned in connection with events centered around Egypt. As one of the leaders of his tribe, Muʿāwiya, along with his tribe, demonstrated significant valor in the early Islamic conquests. Although he did not personally take part in the events, he witnessed significant incidents such as the killing of Caliph ʿUthmān, the Battle of the Camel (Jamal), and the Battle of Ṣiffīn, which marked the first confrontations among Muslims. He held the belief that Caliph ʿUthmān was justified during the siege and eventual assassination, while those who opposed him were in the wrong. The importance of Muʿāwiya b. Ḥudayj in Islamic history can be primarily focused on two points. Firstly, the conversations between Muʿāwiya b. Ḥudayj and Muḥammad b. Abū Bakr during the incident of the latter’s killing are particularly noteworthy as they demonstrate how society was completely divided into two opposing groups regarding Caliph ʿUthmān. Another significant aspect of Muʿāwiya b. Ḥudayj's role in Islamic history is his fulfillment of crucial duties such as command and governorship during the early Ifrīqiyah campaigns centered in Egypt and the first campaign to Sicily. For the aforementioned reasons, a detailed examination of Muʿāwiya b. Ḥudayj, for whom no comprehensive study exists in our country, would fill an important gap in the field. This study aims to present the life of Muʿāwiya b. Ḥudayj with a descriptive and analytical perspective in a cohesive manner. The narrations related to Muʿāwiya b. Ḥudayj will be compared with general accounts of Islamic history to strive for the most accurate conclusions. Although there are different claims about him, it is almost certain that Muʿāwiya b. Ḥudayj was a Companion (Ṣaḥābī). His name is not mentioned in the events that took place during the time of the Prophet or the Caliph Abū Bakr. It can be stated that he began to play a significant role starting with the Battle of Yarmūk during the Caliphate of ʿUmar. Muʿāwiya b. Ḥudayj participated in the conquest activities in the Egyptian region alongside ʿAmr b. al-ʿĀṣ during the time of ʿUmar, and from then on, his name is mentioned in events centered around Egypt. From the time of Caliph ʿUthmān onward, he also undertook important roles in the conquest activities in the Ifrīqiyah region. When the opposition movement that resulted in the killing of Caliph ʿUthmān began, it is understood that Muʿāwiya b. Ḥudayj sided with ʿUthmān and believed that the caliph was unjustly killed. His development of this opinion was greatly influenced by his thorough acquaintance with both ʿUthmān and the prominent figures living in Egypt who opposed him, such as Muḥammad b. Abū Bakr and Muḥammad b. Abū Ḥudhayfa. For this reason, during the caliphate of ʿAlī, he adopted an oppositional stance towards ʿAlī because the killers of ʿUthmān were not punished. The feelings Muʿāwiya b. Ḥudayj harbored for ʿUthmān eventually paved the way for his path to cross with that of Muʿāwiya b. Abū Sufyān. He played a significant role in ʿAmr b. al-ʿĀṣ, the political partner of Muʿāwiya b. Abū Sufyān, taking Egypt from ʿAlī’s administration. During the caliphate of Muʿāwiya b. Abū Sufyān, Muʿāwiya b. Ḥudayj began to play a much more active role in the events centered around Egypt and Ifrīqiyah. He served as a commander in the conquest activities in the Ifrīqiyah region conducted from the base of Egypt. Although it is debated whether he served as governor of Egypt during the time of Muʿāwiya b. Abū Sufyān, it can be stated with certainty that he served as governor in the Ifrīqiyah region. It is understood that the army which undertook the first Muslim expedition to Sicily was sent under the orders of Muʿāwiya b. Ḥudayj. While it is reported that Muʿāwiya b. Ḥudayj, who held great influence in the regions of Egypt and Ifrīqiyah during the time of Muʿāwiya b. Abū Sufyān, passed away in 52/672, it is understood that he lived at least until 58/678.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Muʿāwiya b. Ḥudayd̲j̲, Egypt, Ifrīqiyya, Sicilian.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Apak, Adem. “Kuzey Afrika’da İlk İslâm Fetihleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2008), 159-173.
• Aycan, İrfan. “Mervân I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/225-227. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Begavî, Ebü’l-Kāsım. Muʿcemü’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Muhammedü’l-Emîn b. Muhammed Mahmûd el-Cekenî. 5 Cilt. Kuveyt: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 2000.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Muhammed Hamîdullah vd. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-Büldân. çev. Mustafa Fayda. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı, 2. Basım, 2002.
• Bozkurt, Nebi. “Hucr b. Adî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/277-278. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bozkurt, Nebi. “Nûbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/222-223. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Muhammed Abdülmuîd Han. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1986.
• Dârimî, Ebû Muhammed. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Davudoğlu, Ahmed. Sahîh-i Müslim Tercüme ve Şerhi. 5 Cilt. İzmir: Işık Yayınları, 2013.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebû Hanîfe ed-Dîneverî. el-Aḫbârü’ṭ-ṭıvâl. thk. Abdülmün‘im Âmir. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1960.
• Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî. Müsned. thk. Hüseyin Selîm Esed. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 2. Basım, 1990.
• Erkoçoğlu, Fatih. Abdülmelik b. Mervân ve Dönemi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Fayda, Mustafa. “Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/130-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Fayda, Mustafa. “Yermük Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/485-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İbn Mülcem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/220. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr. et-Târîh. thk. Mustafa Necîb Fevvâz, Hikmet Keşlî Fevvâz. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Himyerî, İbn Abdülmün‘im. er-Ravżü’l-miʿṭâr fî ḫaberi’l-aḳṭâr. thk. İhsân Abbâs. Beyrût: Mektebetü Lübnân, 2. Basım, 1984.
• İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. Abdillâh. Fütûḥu Mıṣr ve’l-Maġrib. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 2004.
• İbn Ebû Hâtim. Kitâbü’l-cerḥ ve’t-taʿdîl. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1953.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed. el-Muḥabber. thk. İlse Lichtenstadter. Beyrût: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî. el-İṣâbe fî temyîzi’ṣ-ṣaḥâbe. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed. Cemheretü ensâbi’l-Arab. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Dâru’l-Ma‘ârif, 5. Basım, 1982.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’s̱-s̱iḳāt. 10 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1973.
• İbn İzârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-muġrib fî iḫtiṣâri aḫbâri mülûki’l-Endelüs ve’l-Maġrib. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Mahmûd Beşşâr Avvâd. 4 Cilt. Tûnus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cîze: Hicr, 1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve’s-siyâse. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2009.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkādir Atâ. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. thk. Fehîm Muhammed Şeltût vd. 16 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1972.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullah el-Kâzî, Muhammed Yûsuf ed- Dakkâk. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 5. Basım, 2010.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî. Üsdü’l-ġābe fî maʿrifeti’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Halîl Me’mûn Şeyhâ. 5 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Maʻrife, 4. Basım, 2009.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Ḳuḍât. thk. Rhuvon Guest. Leiden: Brill, 1912.
• König, Daniel G. “653: Papst Martin I. leugnet in einem Brief die Kollaboration mit den expandierenden Sarazenen”. Transmediterrane Geschichte 1/2 (2019), 1-6.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV Yayınları, 13. Basım, 2005.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kindî, Muhammed b. Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/40-41. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Minkārî, Nasr b. Müzâhim. Vaḳʿatü Ṣıffîn. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1990.
• Muhammed b. Nâsır b. Ahmed. “Muâviye b. Hudeyc es-Sekûnî ve devruhû fî fethi İfrîkıyâ”. Mecelletü Buhûsi Külliyyeti’l-Âdâb 8/28 (1997), 43-101.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Müfîd Muhammed Kumeyha vd. 33 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Önkal, Ahmet. “Dühât-ı Arab”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/18-19. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özkuyumcu, Nadir. “İfrîkıye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/515-516. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özkuyumcu, Nadir. “Muâviye b. Hudeyc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/334-335. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Özkuyumcu, Nadir. “Tücîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/457. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Pellat, Charles. “Muʿāwiya b. Ḥudayd̲j̲”. The Encyclopaedia of Islam, New Edition. ed. C. E. Bosworth vd. 7/269. Leiden: Brill, 1993.
• Poyraz, Mevlüt. Sicilya Adası ve Güney İtalya’nın Müslümanlar Tarafından Fethi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. İvazullah, Abdülmuhsin b. İbrâhîm el-Hüseynî. 10 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî Abdülmecîd Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1984.
• Taberî, Ebû Caʻfer. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 5. Basım, 2012.
• Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed. Târîḫu’l-Yaʿḳūbî. thk. Abdülemîr Mühennâ. 2 Cilt. Beyrût: Şeriketü’l-Aʻlemî li’l-Matbûʻât, 2010.
• Yâkût el-Hamevî. Muʻcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdr, 1977.
• Yücesoy, Hayrettin. “Kâdisiye Savaşı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Yver, G. “İfrîkıye”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 5/2/939-940. Eskişehir: MEB Yayınları, 1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuʻayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1982.
• Zehebî, Ebû Abdillâh. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. 53 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1990.