Çârperdî’nin el-Muğnî ile İbn Hişâm’ın Katrü’n-nedâ Metinlerinin Mukayesesi

Yıl 2024, Sayı: 24, 47 - 79, 30.12.2024

Nurullah Oruç

https://doi.org/10.18498/amailad.1537371

Öz

Yüzyıllardır okutulan İslami ilimlerin başında Arapça dilbilgisi gelmektedir. Zira İslam dininin özünü teşkil eden Kur’ân-ı Kerîm ve onu tebliğ eden Hz. Muhammed’in sözlerini ihtiva eden hadis metinlerinin dili Arapçadır. Bu dili öğrenmeye talip olanlara hocaları tarafından çeşitli metinler okutulup ezberlettirilmiş ve bu durum zamanla bir gelenek halini almıştır. Söz konusu metinler arasında Çârperdî ile İbn Hişâm’ın kaleme aldıkları el-Muğnî ve Katrü’n-nedâ isimli eserler vardır. Çalışmamız, adı geçen müelliflerin hayatını, eserlerini ve edebi kişiliklerini konu edinmektedir. Ayrıca Arapça gramerine dair ders kitabı mahiyetinde olan bu eserlerinin özellikleri, birbiriyle mukayesesini ve Arap dilindeki yerlerini ele almaktadır. Çalışmamızda günümüze kadar muhtelif yörelerde okutulan ve üzerine kayda değer çalışmaların yapıldığı bu iki eserin karşılaştırılmasına yer verilmiştir. Bunun neticesinde hacim, muhteva, üslup ve yöntem yönünden aralarındaki farklılık ve benzerliğin tetkik edilmesinin bir nebze olsun alana katkı sağlayacağı; yapılacak benzer araştırmalara bir basamak oluşturması beklenmektedir. Zikredilen kaynakların ikisinin de ders kitabı olarak okunması halinde önceliğin hangisine verilmesi gerektiği akıllarda soru işareti bırakmaktadır. Hazırlanan çalışmanın bu problemin giderilmesi hususunda bir nebze olsun yol göstereceği umut edilmektedir. Buna ek olarak araştırmamız anılan iki eser arasında çarpıcı hususları tespit etmeyi gaye edinmektedir. Başlangıç seviyesinde talebelerin ezberleyeceği bir metin düzeyinde kaleme alınan gramer konulu bu eserler üzerine şerh ve haşiye gibi çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu durum söz konusu eserlerin Arap gramerindeki önemini gözler önüne sermektedir. Anılan eserlerle ilgili yapılan çalışmalar, günümüzde de devam etmektedir. Söz konusu çalışmalar arasında zikri geçen iki eserin mukayesesine yer veren özgün bir çalışmanın bulunmaması dikkat çekmektedir. Diğer yandan yapılan inceleme sonucunda Arap dünyasında Çârperdî’nin el-Muğnî’sini ele alan çalışmaya rastlanılmaması da ayrıca ilgi çekmektedir. Çalışmamızda bahsi geçen iki eserin hacim, muhteva, yöntem ve üslup yönüyle farklılıklarına yer verildiği gibi bunların ortak yönlerine de temas edilmiştir. Bunun sonucunda Arap dili ve belagatindeki yeri ve alana katkısı bakımından onların sahip oldukları hüviyetleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla gerçekleştirdiğimiz araştırmamız giriş, dört bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Birinci ve ikinci bölümler, çalışmamızın konusunu teşkil eden müellif ve eserlerine tahsis edilmiştir. Burada söz konusu yazar ve eser hakkında ana hatlarıyla bilgiler veciz bir şekilde anlatılmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde mevzu bahis eserlerin hacim, içerik, üslup ve tasnif açılarından ayrıştığı noktalara yer verilip bunların mukayese ve değerlendirmesi yapılmıştır. Son kısımda ise bu eserlerin benzeştiği yönlere temas edilmiştir. Nitel inceleme yöntemiyle yapılan bu araştırma sürecinde öncelikli olarak çalışmamıza mevzubahis olan iki kaynağa müracaat edilmiş, gerekli yerlerde ise diğer klasik kaynak ve bilimsel çalışmalardan da istifade edilmiştir. Adından söz edilen iki eser arasında mukayese yapılırken müelliflerinin vefat tarihleri göz önünde bulundurularak önce Çârperdî, ardından ise İbn Hişâm’ın eserine yer verilmiştir. Araştırmanın sonucunda yapılan tespitler göze çarpmaktadır: Katrü’n-nedâ isimli eser el-Muğnî’ye nazaran daha basit bir dille kaleme alınmıştır. Dolayısıyla hem ezberlenmesi hem de anlaşılması bakımından onun metninin el-Muğnî’ye kıyasla daha kolay olduğu barizdir. el-Muğnî’nin içerdiği konular Katrü’n-nedâ’ya göre oldukça sistematik ve kapsamlı olması hasebiyle el-Muğnî’nin ihtiva ettiği birçok konuya Katrü’n-nedâ’da yer verilmemiştir. Bu zaviyeden bakıldığında Arapça gramerinin öğrenimi ve talebenin meselelere vukufiyeti noktasında Katrü’n-nedâ’nın el-Muğnî kadar yeterli gelmediğini bariz bir şekilde göstermektedir. el-Muğnî eserinde müstakil bir bölüm olarak edatlara yer verilmesi alanında yapılacak çalışmalarda yararlanılabilecek bir kaynak olması bakımından son derece önemlidir. el-Muğnî’de cümle bilgisinin yanında kelime yapısıyla ilgili bazı konulara da temas edilmektedir. Katrü’n-nedâ’da ise daha çok i‘râb/gramer ve anlambilim üzerinde durulmuştur. Ayrıca mevzubahis eserde bazı imla kurallarına da temas edildiği mülahaza edilmektedir. Buradan her iki eserin ortak noktasının nahiv ağırlıklı olmakla beraber, Arapçayı kapsayan diğer bazı ilimleri de kapsadığı anlaşılmaktadır. el-Muğnî’nin içerik zenginliği dikkate alındığında, onun ezberlenen bir metin olmasının yanında şerh niteliğinde olduğunu görülecektir. Bu anlamda Katrü’n-nedâ’ya göre ön planda olduğu aşikardır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Nahiv, Çârperdî, İbn Hişâm, el-Muğnî, Katru’n-nedâ.

Comparison of Cârberdî's al-Mughni and Ibn Hisham's Katru’n-nedâ Texts

Öz

Arabic grammar is one of the Islamic sciences that has been taught for centuries. The language of the Quran, which constitutes the essence of the Islamic religion, and the hadith texts that contain the words of the Prophet Muhammad, who conveyed it, is Arabic. Those who aspired to learn this language were made to read and memorize various texts by their teachers, and this became a tradition over time. Among the texts in question are the works called al-Mughni written by Charperdi and Katru'n-nedâ written by Ibn Hisham. Our study deals with the lives, works and literary personalities of these authors. It also examines the characteristics of these works, which are textbooks on Arabic grammar, their comparison with each other and their place in the Arabic language. Our study includes a comparison of these two works, which have been taught in various regions until today and on which significant studies have been conducted. As a result, it is expected that examining the differences and similarities between them in terms of volume, content, style and method will contribute to the field to some extent and will form a step for similar studies to be conducted. If both of the mentioned sources are read as textbooks, it leaves a question mark in minds as to which one should be given priority. It is hoped that the study will provide some guidance in answering this question. In addition, our research aims to point out the important points between the two mentioned works. Various studies such as commentaries and annotations have been conducted on these works on grammar, which were written at the level of a text that beginner students can memorize. This situation reveals the importance of the works in question in Arabic grammar. Studies on the mentioned works continue today. It is important to note that there is no original study comparing to the two works mentioned above. On the other hand, it is also interesting that there has been no study dealing with Charperdi's al-Mughni in the Arab world. In our study, the differences between the two works in question in terms of volume, content, method and style have been included, as well as their common aspects have been examined. As a result, it has been tried to reveal their status in terms of their place in the Arabic language and rhetoric and their contribution to the field. Our research, which we have carried out for this purpose, consists of an introduction, four titles and a conclusion. The first and second titles are devoted to the author and his works that constitute the subject of our study. Here, the main information about the author and the work in question has been tried to be explained in a concise manner. In the third section, the points where the works in question differ in terms of volume, content, style and classification are given and their comparison and evaluation are made. In the last section, the aspects where these works are similar are analyzed. In this research process, which was conducted with the qualitative research method, the two sources that are the subject of our study were primarily consulted, and other classical sources and scientific studies were also used where necessary. When comparing the two works mentioned, the death dates of their authors were taken into consideration and first Charperdi and then Ibn Hisham's work was included. The findings reached as the results of the research are important: The work named Katru'n-nedâ was written in a simpler language compared to al-Mughni. Therefore, it is obvious that its text is easier to memorize and understand compared to al-Mughni. Since the subjects included in al-Mughni are quite systematic and comprehensive compared to Katru'n-nedâ, many subjects included in al-Mughni were not included in Katru'n-nedâ. When viewed from this perspective, it is clearly seen that Katrü’n-nedâ is not as adequate as al-Mughni in terms of learning Arabic grammar and the student’s mastery of the language. The inclusion of prepositions as an independent section in al-Mughni's work is extremely important in terms of being a resource that can be used in studies to be conducted in this field. In addition to sentence structure, some issues related to word structure are touched upon in al-Mughni. In Katru'n-nedâ, more emphasis is placed on i‘râb/grammar and semantics. It is also observed that some spelling rules are also examined in the work in question.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Nahiv, Çârperdî, İbn Hişâm, el-Muğnî

Kaynakça

• Almandumah. el-Lehcâtü’l-‘Arabiyye fî Kitâbi Şerhi Katri’n-Nedâ ve Belli’s-Sedâ”. Erişim 27 Ekim 2024. https://search.mandumah.com/Record/848154
• Bilin, Abdullah. “İcâzet Geleneğinde Çârperdî’nin Yeri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2022), 109-134. https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2022.8.1.07
• Bilin, Abdullah. Çârperdî Bibliyografyası. Ankara: İksad Yayınevi, 2020. https://iksadyayinevi.com/home/carperdi-bibliyografyasi/
• Bilin, Abdullah. İbrahim el-Çârperdî ve Kitabü'l-Fükûk fî Şerhi'ş-Şükûk Adlı Eserinin Tahkiki ve Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Bilin, Abdullah. Memlükler Döneminde Nahiv. Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2024. Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Ṣaḥîḥü’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğa. 7 Cilt. Dımaşk: Daru İbn Kesîr- Daru’l-Yemame, 1993.
• Çârperdî, Ebü’l-Mekârim Fahrüddîn Ahmed b. el-Hasen b. Yûsuf. el-Muğnî fî ʿilmi’n-naḥv. thk. Muhammed Emin el- Karsî. İstanbul: Haşemi Yayınevi, 2013.
• Çelebi, Kâtib. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Mehmed Şerafeddin Yaltkaya-Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1943.
• Dahlân, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Zeynî el-Mekkî. Şerḥu’l-Âcurrûmiyye. thk. Hüseyin Yavuz. İstanbul: İlim Kapısı Yayınevi, 2020.
• Dergi Park. “Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi”. Erişim 27 Ekim 2024. https://dergipark.org.tr/tr/pub/atauniilah/issue/2734/36378
• Dergi Park. “Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi”. Erişim 27 Ekim 2024. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sirnakifd/issue/57580/782992
• Dergi Park. “Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi”. Erişim 27 Ekim 2024. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sirnakifd/issue/62670/878254
• Durmuş, İsmail. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/57-59. Ankara: TDV Yayınları, 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/muhtasar
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/nahiv
• Durmuş, İsmail. “Şiir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/144-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/siir
• Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî şerḥi’t-Teshîl. thk. Hasan Hindâvî. 22 Cilt. Riyad: Daru Künûz İşbîlyâ, 2024.
• Erken, Muhammed. Çarperdî’nin el-Muğnî Adlı Eseri ile Zemahşerî’nin el-Enmûzec Adlı Eserinin Karşılaştırmalı Analizi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, İslami İlimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Fâkihî, Cemâlüddîn Abdullah b. Ahmed. Mücîbü’n-nidâ ilâ Şerhi Katri’n-nedâ. thk. Mahmud Abdulaziz Mahmud. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Gayır, Seyithan. “İbn Hişâm’ın Evdahü’l-Mesâlik Adlı Eserinde Şiirle İstişhâd Metodu”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 18 (Aralık 2023), 83-111.
• Hâzimî, Ahmed b. Ömer b. Müs’aid. Fetḥu Rabbi’l-beriyye fî Şerḥi Naẓmi’l-Âcurrûmiyye. Mekke: Mektebetü’l-Esedî, 2010.
• İbn Akīl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh el-Hemedânî. Şerḥu Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Emîl Bedî‘ Ya‘kūb. 2 Cilt. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2014.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el- Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. el-Muḳaddime. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Daru’l-Belhî, 2004.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh el-Ensârî el-Mısrî. Ḳatrü’n-nedâ ve bellü’ṣ-ṣadâ. Kahire: Daru’s-Selâm, 2012.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mıṣr ve’l-Ḳāhire. 16 Cilt. Kahire: Daru’l-Kütüb, ts.
• İbn Yaîş Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. thk. Emîl Bedî‘ Ya‘kūb. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el- Bedîʿ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. thk. Fethî Ahmed Aliyyüddîn. 2 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1999.
• İksad Yayınevi. “Çârperdî Bibliyografyası”. Erişim 27 Ekim 2024. https://iksadyayinevi.com/home/carperdi- bibliyografyasi/
• İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1955.
• Marmara Üniversitesi Akademik Veri Yönetim Sistemi. “İbrahim el-Çârperdî ve Kitâbü’l-Fükûk fî Şerhi’ş-Şükûk adlı eserinin tahkiki ve tahlili”. Erişim 27 Ekim 2024. https://avesis.marmara.edu.tr/yonetilen-tez/4e2221ff-b2e7-41bf- a472-ae4486eea020/ibrahim-el-carperdi-ve-kitabul-fukuk-fi-serhis-sukuk-adli-eserinin-tahkiki-ve-tahlili
• Mektebetü Ayni’l-Câmia. “eş-Şevâhidü’ş-Şi‘riyye fî Kitâbi Şerhi Katri’n-Nedâ ve Belli’s-Sedâ”. Erişim 27 Ekim 2024. https://ebook.univeyes.com/112059/pdf-
• Meylânî, Muhammed b. Abdürrahim. Şerḥu’l-Muġnî fî ʿilmi’n-naḥv. thk. Muhammed Mehdî ed-Diyârbekirî-Ahmed Hilmî ed-Diyârbekirî. Diyarbakır: Seyda Yayınları, ts.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “İbn Hişâm en-Nahvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 20/74-77. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-hisam-en-nahvi
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Katrü’n-nedâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/59-60. Ankara: TDV Yayınları, 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/katrun-neda
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Muğni’l-Lebîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/383-384. Ankara: TDV Yayınları, 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/mugnil-lebib
• Pamukkale GCRIS Veritabanı, “Çarperdi’nin el-Muğni adlı eseri ile Zemahşeri’nin el-Enmûzec adlı eserinin karşılaştırmalı analizi” Erişim 27 Ekim 2024. https://gcris.pau.edu.tr/handle/11499/38644
• Sancak, Yusuf. “İbn Hişâm el-Ensârî: Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve Gramerle İlgili Bazı Görüş ve Tercihleri Üzerine Bir Deneme”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (Haziran 1999), 201-218.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Ṭanâḥî-Abdülfettâḥ Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Hecr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1992.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳāti’l- luġaviyyîn ve’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. 2 Cilt. Sayda: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Şener, Mehmet. “Çârperdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 1993. https://islamansiklopedisi.org.tr/carperdi
• Tekin, Mahmut. “el-Muğnî fî ‘İlmi'n-Nahv Adlı Eseri Örneğinde Çârperdî’nin İstişhâd Ettiği Şiirler”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/25 (Aralık 2020), 657-681. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.782992
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Arap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/272-276. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. https://islamansiklopedisi.org.tr/arap#1-tarih