Ehl-i sünnet Akîdesi ve İtikadî Mezhepler Bağlamında Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʾi’l-emâlî Adlı Eseri

Yıl 2024, Sayı: 24, 190 - 227, 30.12.2024

Zeynep Alimoğlu Sürmeli

https://doi.org/10.18498/amailad.1546801

Öz

İslam ilim geleneğinde şerhler, önemli bir yekûn tutmaktadır. Çeşitli ilmî tartışmaların şerh yazım geleneğinin doğmasındaki etkisi kabul edilmekle beraber şerh yazım geleneği, genellikle ilmî ve fikrî donukluğun yansıması olarak görülmüştür. Bununla beraber şerh çalışmaları, bazı etki ve sonuçlar da doğurmuştur. Bu sonuçlardan biri ise genellikle muhtasar metinler hakkında kaleme alınan şerhlerin bir mezhebin yaklaşımını merkeze alması ve konuları detaylandırması gibi nitelikleri nedeniyle ilgili çevrelerde büyük bir önem görerek öğrenim faaliyetlerinde kullanılmış olmasıdır. Kendisine büyük bir önem atfedilen ve hakkında pek çok şerh çalışması yapılmış olan Ali b. Osman b. Muhammed el-Ûşî’nin (öl. 575/1179) el-Emâlî adlı kasidesi sözünü etmiş olduğumuz eserlerden biridir. el-Emâlî, uzun yıllar Ehl-i sünnet akidesinin formülasyonu olarak kabul görmüş ve medreselerde okutulmuştur. Makalemizin konusu, el-Emâlî’nin önde gelen şerhlerinden biri olup Ali b. Muhammed Nûruddîn el-Herevî el-Ḳārî (öl. 1014/1605) tarafından kaleme alınmış olan Ḍavʾü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʾi’l-emâlî adlı eserdir. Tespit edilebildiği kadarıyla Ḍavʾü’l-meʿâlî adlı eser, İslam mezhepleri açısından incelemeye konu olmadığı gibi Ali el-Ḳārî’nin el-Emâlî şerhi üzerinden geleneğe getirmiş olduğu yorum da incelenmemiştir. Bu nedenle yapılacak olan çalışmanın literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bu makalede, Hanefî bir fakîh olan Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî adlı eserinde Ehl-i sünnet akîdesine yönelik savunusu ve Ehl-i sünnet’e muhalif olan gruplar ile ilgili aktarımlarının incelenmesi amaçlanmıştır. Ayrıca Ali el-Ḳārî’nin Sünnî mezhepler arasında tartışma konusu olan ihtilaflı meselelere yaklaşımının aydınlatılması hedeflenmiştir. Böylece Hanefî kimliği hususunda şüphe olmayan Ali el-Ḳārî’nin Ehl-i sünnet kelam ekollerine yaklaşımı aydınlatılmaya çalışılmıştır. Araştırmada Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî’de Ehl-i sünnet’in fıkhî ve kelamî ekollerine ve bu ekollerin önde gelen temsilcilerine yönelik atıfları incelenerek tevhîd, nübüvvet ve ahiret inancı konusundaki görüşleri tespit edilmeye ve böylece Ali el-Ḳārî’nin gelenek içerisindeki konumu aydınlatılmaya gayret edilmiştir. Bunun yanında bazı konularda, Ali el-Ḳārî’nin Ehl-i sünnet’e muhalif görüşleri ile temayüz eden gruplarla ilgili aktarımları ve söz konusu gruplara yaklaşımı da mercek altına alınmıştır. Araştırmada, Mâhir Edîb Habbûş’un üç ayrı yazma nüshayı esas alarak Ḍavʾü’l-meʿâlî’yi tahkik ettiği çalışması kullanılmıştır. Ayrıca çalışmada, Ḍavʾü’l-meʿâlî’nin II. Abdülhamit döneminde Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından gerçekleştirilen Mirʾâtü'l-akâid isimli Osmanlıca çevirisinden de yararlanılmıştır. Böylece önemli hususlarda iki eser karşılaştırılmış ve kapalı lafızların doğru anlaşılıp anlaşılmadığının kontrolü sağlanmıştır. Ali el-Ḳārî, şerhinde Ûşî’nin çizmiş olduğu genel çerçevenin dışına pek çıkmamaktadır. Şerhe genel olarak Hanefî bir yaklaşımın hâkim olduğu söylenebilirse de şârih, Sünnî fırkalar arasında ihtilaf konusu olan meseleleri, tâlî meseleler; bu meselelerdeki farklı yorumları ise lafzî veya itibarî farklılıklar olarak yorumlayarak Sünnî fırkaların görüşlerini telif etmeye çalışmaktadır. Bunun yanında Ali el-Ḳārî’nin ihtilaflı konularda tercihini belirtmekten geri durmadığı görülmektedir. Müteşabih ayetlerin te’viline yönelik tavrı ile selef âlimlerinin tutumunu sergileyen Ali el-Ḳārî, halku’l-kur’ân konusundaki görüşleri nedeniyle Hanbelîleri, Ehl-i hakk kapsamı dışında tutmaktadır. Ayrıca o, fiilî sıfatlar konusu ile tekvîn-mükevven ilişkisi hususunda Mâtürîdîlerin yorumunu tercih etmektedir. Tevhîd konusunda Mâtürîdî mütekellimlerden söz etmeyen Şârih Ali el-Ḳārî, bu konuda ana muhatabı olan Muʿtezile’ye yönelik eleştirilerini genellikle selef âlimleri ile Eşʿarî âlimler üzerinden yürütmektedir. Ayrıca eserde Cehmiyye, Kerrâmiyye, Havâric ve Şîa gibi grupları da muhtelif konularda Ehl- i sünnet’e muhalif olan gruplar olarak zikretmektedir. Ancak bu gruplara yönelik eleştirileri, Muʿtezile eleştirisinin gölgesinde kalmaktadır. Ali el-Ḳārî’nin Ḍavʾü’l-meʿâlî adlı eserinde, genel itibari ile gelenekçi bir tutum sergilediği söylenebilirse de eser, Sünnî fırkalardan tek bir fırkanın görüşlerinin savunusu mahiyetinde değildir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Ehl-i sünnet, el-Emâlî, Ali el-Ḳārî, Ḍavʾü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʾi’l-emâlî.

ʿAlī al-Ḳārī's Work Ḍawʾal-Maʿālī fi Sharḥ Badʾal-Amālī in the Context of Sunnī Creed and Theological Schools

Öz

In the tradition of Islamic scholarship, commentaries (sharh) hold a significant place. Although various scholarly debates have influenced the emergence of the commentary-writing tradition, it is generally viewed as a reflection of intellectual and scholarly rigidity. Nevertheless, commentary works have also yielded certain effects and results. One such result is that commentaries, often written about concise texts, have centered on the approach of a particular school of thought, elaborating on topics in detail. This quality made these works highly valued within relevant circles and instrumental in educational activities. One such work, which is held in great esteem and has been the subject of many commentaries, is the poem al-Amali by Ali b. Osman b. Muhammad al-Ushi (d. 575/1179). al-Amali was accepted for many years as a formulation of Sunni creed and was taught in madrasas. The focus of our article is one of the leading commentaries on al-Amali, specifically the work titled Daw'al-Ma'ali fi Sharh Bad' al-Amali, written by Ali b. Muhammad Nur al-Din al-Harawi al-Qari (d. 1014/1605). As far as can be determined, the work Daw' al-Ma'ali has not been examined from the perspective of Islamic sects, nor has Ali al-Qari’s interpretation of the tradition through his commentary on al-Amali been studied. Therefore, it is believed that this study will contribute to the literature. This article aims to examine the defense of Sunni creed in Daw' al-Ma'ali fi by Ali al-Qari, a Hanafi jurist, and his references to groups that oppose Sunni thought. Additionally, it seeks to shed light on Ali al-Qari's approach to controversial issues among Sunni sects. In this way, an attempt will be made to clarify Ali al-Qari’s approach to Sunni theological schools, affirming his unmistakable Hanafi identity. In this study, Ali al-Qari’s references to the Sunni schools of jurisprudence and theology, as well as to the prominent figures of these schools, in Daw'al-Ma'ali are examined, with the aim of identifying his views on topics such as tawhid (monotheism), prophethood, and belief in the afterlife. Through this, an effort is made to clarify Ali al-Qari’s position within the tradition. In addition, the study also focuses on his statements regarding groups known for holding views contrary to Sunni beliefs, along with his approach to these groups. The study uses the edition of Daw'al-Ma'ali prepared by Mahir Edib Habbush, based on three different manuscript copies. Furthermore, it utilizes Mir'at al-Aqaid, the Ottoman Turkish translation of Daw'al-Ma'ali made by Hüseyin Hüsnü Efendi during the reign of Abdul Hamid II. In this way, the two works are compared on significant points to verify whether obscure expressions have been accurately understood. Ali al-Qari generally does not deviate from the framework outlined by al-Ushi in his commentary. Although a Hanafi approach is predominant in the commentary, the commentator attempts to reconcile the views of Sunni sects by interpreting issues of contention among Sunni groups as secondary matters and the differing interpretations on these issues as linguistic or notional variations. Nonetheless, it can be observed that Ali al-Qari does not refrain from expressing his own preferences on contentious topics. With his stance on the interpretation of ambiguous (mutashabih) verses, he aligns with the approach of the early scholars (Salaf). However, due to their views on the createdness of the Qur'an, he excludes the Hanbalis from the category of Ahl al-Haqq (the people of truth). Additionally, he favors the Maturidi interpretation on the issue of active attributes and the relationship between creation (takwin) and the created (mukawwan). Although Ali al-Qari, the commentator, does not mention the Maturidi theologians on the topic of tawhid, his primary target for criticism in this matter is the Mu'tazila, which he addresses mostly through the perspectives of early scholars (Salaf) and Ash'ari theologians. The work also mentions groups such as the Jahmiyya, Karramiyya, Kharijites, and Shia as groups that oppose Sunni thought on various issues. However, his criticisms of these groups are overshadowed by his critique of the Mu'tazila. While Ali al-Qari generally exhibits a traditionalist stance in Daw' al-Ma'ali, the work is not a defense of the views of any single Sunni sect.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ahl al-Sunna, al-Amālī, ʿAlī al-Ḳārī, Ḍawʾal- Ma‘ālī fī Sharḥ Bad’al-Amālī.

Kaynakça

• ʿAlevî, İbn Abdilkâdir. el-Mevsüʿatü’t-târiḫiyye. ed-Dürerü’s-Sünniyye, 1433.
• Ali Câmî, Ebû Ahmed Muhammed Emân. es-Sıfâtü’l-ilâhiyye fi’l-kitâbi ve’s-sünneti’l-nebeviyye fî ḍav’i’l-is̱bât ve’t- tenzîh. Medine: el-Meclisü’l-ʿİlmiyye, 1408.
• Alimoğlu Sürmeli, Zeynep. Ehl-i Sünnet’in Kerrâmiyye Eleştirisi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Alrawashdeh, Attallah. XVII. Yüzyılda Mekke Şerifleri ve Osmanlı Devleti. İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2024.
• Aydeniz, Tuğba. Osmanlı Devleti’nde Mekke’nin Yönetimi (1571-1617). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2010.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur. Leiden: E. J. Brill, 1937.
• Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299-1915. İstanbul: Meral Yayınları, ts.
• Çelebi, İlyas. “İsim-Müsemmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/548-551. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Demir, Abdullah. “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakih ve Mütekellim Hanefîler Örneği”. IV. Uluslararası Şeyh Şa’ban-ı Velî Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar vd. 1/643-658. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Demir, Abdullah. “Türkiye Kütüphanelerindeki Kelamla İlgili Eserler”, ts.
• Demir, Gökhan. “Kudsî’nin Şerh-i Kasîde-i Emâlî Adlı Eseri”. Amasya İlahiyat Dergisi 9 (2017), 325-365. https://doi.org/10.18498/amauifd.363559
• Demirbaş, Muhammed Furkan - Özşenel, Mehmet. “Hz. Peygamber’in Fiillerinin Hükme Tesiri Meselesine Aliyyü’l- Kârî’nin Yaklaşımı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 39 (2022), 195-226.
• Ebü’l-Hayr, Abdullah Mirdâd. el-Muhtasar min Kitâbi neşri’n-nûr ve’z-zehîr fî terâcimi efâzil-i Mekke. thk. Muhammed Saîd el-’Âmûdî - Ahmed Alî. Cidde: ’Âlemü’l-ma’rife, 2. Basım, 1986.
• Erdem, Hüsamettin. “Hüseyin Hüsnü”. Tanzimat’tan Günümüze Ahlakî ve Edebî Düşünce Temsilcileri. ed. Süleyman Hayri Bolay. Ankara: Nobel Yayıncılık, 2015.
• Franke, Patrick. “The Ego of the Mullah : Strategies of Self- Representation in the Works of the Meccan Scholar ʽAlī al-Qārī (d. 1606)”. Many Ways of Speaking About the Self. ed. Ralf Elger - Köse. 185-201. Wiesbaden, 2010.
• Güney, Necmeddîn. “’Muhalif’in Arkasında Namaz Kılmak: Ali el-Kârî’nin İktida Risalesi Özelinde Farklı Mezhepten İmama Uymaya Dair Fıkhi Tartışmalar”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı. 543-557. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Ḥavâlî, Sefer b. Abdirrahman. Zâhiret’l-ircâʾ fî Fikri’l-İslâmî. Dârü’l-kelime, 1430.
• İbn İbrahim, Ahmed. Tavḍîḥü’l-meḳâṣid ve taṣḥîhü’l-ḳavâid fî şerḥi ḳasîdeti İmâm İbn Kayyım. Beyrut: el- Mektebet’l-İslâmî, 1406.
• İpşirli, Mehmet. “Hüseyin Hüsnü Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/552-553. İstanbul: T DVYayınları, 1998.
• Kalaycı, Mehmet. “Kemālpāşāzāde’nin Eşarīlik-Māturīdīlik İhtilafı Konusundaki Risalesi Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (2012), 211-217.
• Kalaycı, Mehmet. “Eş‘arî’nin İkmali Mâturîdî’nin İhmali: İki İmamın Gelenekleri İçerisindeki Konumlarına Dair Bağlamsal Bir Analiz”. Uluğ Bir Çınar İmâm Mâtürîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı. 133-144. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014.
• Kalaycı, Mehmet. Osmanlı Sünniliği. Ankara: Otorite Yayınları, 2015.
• Kallek, Cengiz. “İbn Cemâa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/394-395. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karadaş, Cağfer. “Ali el-Kârî’nin Hayatı, Selef Akidesine Dönüş Çabası ve Eserleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/5 (1993), 287-299.
• Ḳārî, Ali. Fıkh-ı Ekber Aliyyü’l-Kârî Şerhi. çev. Yunus Vehbi Yavuz. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerafettin Yaltkaya - Rıfat Bilge. İstanbul: Vekâletü’l- Mearif, 1941.
• Kelpetin Arpaguş, Hatice. “Osmanlı Geleneksel İslâm’ının Temel Kaynakları: İlmihâl ve Akâid Eserleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/28 (2016), 327-376.
• Keskin, Mehmet. “Ehl-i Sünnet Düşünce Ekolleri Açısından Ali b. Osman el-Ûşî’nin İtikadî Görüşleri”. Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu. ed. Ferhat Gökçe. 289-299. Bişkek, 2018.
• Koçyiğit, Talât. “Cehmiyye’de Akılcılık”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (1968), 103-122.
• Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdülkādir. el-Cevâhirü’l-muḍıyye fî ṭabaḳāti’l-Ḥanefiyye. thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. Kahire: Darü Hicr, 1993.
• Mecmûu resâili’l-allâme el-Molla Ali el-Kârî. thk. Mâhir Edîb Habbûş - Muhammed Berekât vd. İstanbul: Dârü’l- Lübâb, 2016.
• Mekkî, Kutbuddîn. İ’lâmu’l-Ulemâi’l-A’lâm bi-Binâi’l-Mescidi’l-Harâm. Riyad: 1987, ts.
• Kutlu, Sönmez. “Ebû Muhammed Ali b. Osman b. Muhamed b. Süleyman el-Ûşî el-Fergânî’nin (ö. 569/1174) Hanefî- Mâtürîdî Kültür Çevresi”. Uluslararası Ali b. Osman el-Ûşî Sempozyumu Bildirileri. ed. Ferhat Gökçe. 127-142, 2018.
• Molla Ḳārî, Ali b. Muhammed Nûruddîn el-Herevî. Ḍavʾü’l-meʿâlî fî şerḥi Bedʾi’l-emâlî. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Dârü’l-Lübâb, ts.
• Özevarlı, M. Sait. “el-Emâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/73-74. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Sarı, Necmi. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Şerhu Nuhbeti’l-fiker Adlı Eserinde Ali el-Kârî’ye Karşı Takındığı Olumsuz Tavrın Muhtemel Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Dergiabant 9/1 (2021), 2-26.
• Seyyîd, Eymen Fuad. “Nehrevâlî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/547-548. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Şâdî b. Muhammed b. Sâlim. Câmiʿu türâsi’lʿAllâme el-elbânî fi’l-fıkh. Sanʿa: Merkezü’n-Nuʿmân, 2015.
• Şirinov, Rufet. Ali el-Kârî ve şerh metodu (Mirkâtu’l-Mefâtîh örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Şirinov, Rüfet. “Aliyyü’l-Kârî ve Mirkâtü’l-Mefâtîh Adlı Eserinin Şerh Edebiyatındaki Yeri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2020), 301-325.
• Topaloğlu, Bekir. “el-Maksadü’l-Esnâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/451-452. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Topaloğlu, Bekir. Kitâbü’t-Tevhîd-Açıklamalı Tercüme. İstanbul: İsam Yayınları, 2014.
• Ûşî, Sirâcüddîn Ali b. Osmân el-Fergānî . Mir’âtü’l-akâid. çev. Hüseyin Hüsnü Efendi. İstanbul: Şirket-i Mürettibiyye Matbaası, 1304.
• Yıldız, Musa. “Abdülkādir b. Muhammed et-Taberî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/312-313, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Zekeriyya, Ebu Bekir Muhammed. eş-Şirk fi’l-kadîm ve’l-hadîs. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-‘Alâm. Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 2002.