ON SHEIKH HAMDULLAH'S MUṢḤAF WRITING TECHNIQUE

Yıl 2025, Sayı: 26, 79 - 108

Hasan Yücel

https://doi.org/10.18498/amailad.1712210

Öz

The study attempts to determine the Muṣḥaf writing technique of the famous Amasya calligrapher Sheikh Hamdullah Efendi by analysing two different Muṣḥafs he wrote. This analysis is planned to be made within the scope of the transformations or changes that occurred in the history of the Muṣḥaf. These transformations or changes can be briefly listed as the addition of the diacritical dots expressing the vowels (harakāt) by Abu’l-Aswad al-Dualī, the addition of the skeleton dots that enable the letters to be distinguished by Nasr b. Asim, the determination of today’s harakāt and dots by Khalil b. Ahmad, the addition of the hemze sign (ء) to the Muṣḥaf by Khalil b. Ahmad again, the addition of stop signs by Muhammad b. Tayfūr al-Sajāwandī, innovations in calligraphy and illumination, and finally the addition of verse numbers. In this respect, the study includes a new methodological approach to the analysis of the Muṣḥaf through the form of analysis it applies. Firstly, the biography of Sheikh Hamdullah will be given in the study. Then, two Muṣḥafs written by Sheikh Hamdullah, will be analysed and introduced. The first of these is the Muṣḥaf in the Topkapı Palace Museum, which Sheikh Hamdullah wrote for Sultan Bayezid II, and the other is the Muṣḥaf in the Ankara Ethnography Museum. Subsequently, these two Muṣḥafs will be analysed technically in terms of whether they contain the aforementioned changes or not. As a result, the technical features of the Mushaf in question will be examined, and it will be evaluated whether Sheikh Hamdullah’s Mushaf adds a new quality to the history of Mushafs. Additionally, it will be discussed whether it has had an influence on the Mushafs written after him. Thus, Sheikh Hamdullah’s Muṣḥaf writing technique will be tried to be revealed. As a result of the findings and evaluations made in the study, it is seen that Sheikh Hamdullah wrote Muṣḥaf by taking into account the transformations or changes that occurred in the history of Muṣḥaf until the period he lived. In addition, it was concluded that Sheikh Hamdullah had a Muṣḥaf writing technique that would take the present Muṣḥaf writing technique one step further, especially in the field of writing style (calligraphy). On the other hand, in the two Muṣḥafs analysed, it was observed that Sheikh Hamdullah used different secâvends from time to time in the same places; it was even found that he added new stop signs or preferred to use fewer stop signs. In this framework, these findings are considered as clues that Sheikh Hamdullah was trying to improve his own writing technique, since it is not known which one of the Muṣḥafs he wrote before.

Anahtar Kelimeler

Qur’anic Studies , Mushaf , History of Mushaf , Sheikh Hamdullah , Sultan Bayezid II , Naskh script.

Teşekkür

I would like to express my gratitude to my esteemed teacher Prof. Dr. Gürbüz Deniz for his valuable contributions in obtaining the mushaf of Sheikh Hamdullah registered in the Topkapi Palace Museum Library, Ahmed III Collection No: 5.

ŞEYH HAMDULLAH'IN MUSHAF YAZIM TEKNİĞİ ÜZERİNE

Öz

Çalışma, meşhur Amasyalı hattat Şeyh Hamdullah’ın mushaf yazım tekniğini, kaleme aldığı iki ayrı mushafı analiz ederek tespit etmeye çalışmaktadır. Bu analizin mushaf tarihinde meydana gelen dönüşüm ya da değişimler kapsamında yapılması planlanmıştır. Bu dönüşüm ya da değişimler kısaca Ebu’l-Esved ed-Düelî tarafından hareke ifade eden noktaların eklenmesi, Nasr b. Âsım tarafından harflerin ayırdedilmesini sağlayan noktaların eklenmesi, Halil b. Ahmed tarafından bugünkü hareke ve noktaların belirlenmesi ile mushafa hemze işaretinin (ء) eklenmesi, Muhammed b. Tayfûr es-Secâvendî tarafından durak işaretlerinin eklenmesi, hat ve tezhibe dair yenilikler, son olarak da ayet numaralarının eklenmesi şeklinde sıralanabilir. Bu yönüyle çalışma, uygulamakta olduğu analiz biçimiyle mushaf analizi hususunda yeni bir yöntem denemesi içermektedir. Çalışmada ilk olarak Şeyh Hamdullah’ın biyografisine yer verilecektir. Ardından incelenecek olan Şeyh Hamdullah’a ait iki mushafın tanıtımı yapılacaktır. Bunlardan ilki Topkapı Sarayı Müzesinde bulunan ve Şeyh Hamdullah’ın Sultan II. Bayezid için yazdığı Mushaf, diğeri ise Ankara Etnografya Müzesi’nde bulunan Mushaftır. Akabinde bu iki Mushaf, zikredilen değişimleri içerip içermedikleri bakımından teknik olarak analiz edilecektir. Neticede söz konusu Mushafların teknik olarak mushaf özellikleri ortaya konulmaya çalışılacak, Şeyh Hamdullah’ın mushaf tarihi içerisinde mushafa dair yeni bir nitelik kazandırıp kazandırmadığı değerlendirilecek ve kendisinden sonra yazılan mushaflara etkisinin olup olmadığı tartışılacaktır. Böylece Şeyh Hamdullah’ın mushaf yazım tekniği ortaya konulmaya çalışılacaktır. Çalışmada elde edilen bulgular ve yapılan değerlendirmeler neticesinde, Şeyh Hamdullah’ın yaşadığı döneme dek mushaf tarihinde meydana gelen dönüşüm ya da değişimleri dikkate alarak mushaf yazdığı görülmüştür. Ayrıca Şeyh Hamdullah’ın mushaf yazımı hususunda özellikle yazı biçimi (hat) alanında mevcudu bir kademe ileri götürecek nitelikte bir mushaf yazım tekniğine sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Öte yandan incelenen iki mushafta Şeyh Hamdullah’ın aynı yerlerde zaman zaman farklı secâvendler kullandığı görülmüş; hatta yeni durak işaretleri eklediği ya da daha az durak işareti kullanmayı tercih ettiği tespit edilmiştir. Bu çerçevede elde edilen bulgular, Şeyh Hamdullah’ın kendi mushaf yazım tekniğini geliştirmeye çalıştığına dair ipuçları olarak değerlendirilmiştir. Zira kendisinin hangi mushafı daha önce yazdığı bilinmemektedir.

Anahtar Kelimeler

Mushaf , Mushaf Tarihi , Şeyh Hamdullah , II. Bayezid , tefsir , nesih hattı

Teşekkür

Şeyh Hamdullah'ın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed Koleksiyonu No: 5'te kayıtlı mushafının temini hususundaki değerli katkılarından ötürü kıymetli Hocam Prof. Dr. Gürbüz Deniz'e şükranlarımı sunarım.

Kaynakça

• Berk, Süleymen. “Türk ve İslâm Eserleri Müzesi Kur’ân Koleksiyonundan Nâdir Bir Muṣḥaf: ‘Hattat Şeyh Hamdullah Efendi’nin 350 Yıl Sonra Tamamlanan Muṣḥafı’”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 34 (June 2016), pp. 139-171.
• Erul, Bünyamin. “Amasyalı Hattat Şeyh Hamdullah’ın Bir Hadis Derlemesi Üzerine”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı-I, ed. Şuayip Özdemir vd. pp. 24-30. Ankara: Kibatek Yayınları, Aralık 2017.
• Hamdullah, b. Mustafa. Muṣḥaf-ı Şerîf. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, III. Ahmed Koleksiyonu, 5, 377, 1503.
• Hamdullah, b. Mustafa. Muṣḥaf-ı Şerîf - Tıpkı Basım. Ankara: Ankara Etnografya Müzesi, Kültür Bakanlığı Yay., 1991.
• Işık, Emin. “Fâtiha Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. pp. 12/252-254. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Işık, Emin. “Fussılet Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. pp. 13/228-229. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• İbn Ebû Davud, Ebû Bekr Abdullah b. Süleyman b. Eş’as. Kitâbu’l-Mesâhif. Kahire: Matbaatu’r-Rahmaniyye, 1936.
• Kazan, Hilal. “Şeyh Hamdullah ve Neslinin İstinsah Ettiği Muṣḥaflar (Arşiv Belgeleri Çerçevesinde).” In Osmanlı'dan Günümüze Kur'an ve Hüsn-i Hat. ed. Recep Orhan Özel. pp. 251-265. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2017.
• Koyuncu, Recep. Kur’ân-ı Kerîm’in Anlaşılmasında Vakf İbtidâ’nın Rolü (İbnü’l-Enbârî, ed-Dânî ve al-Sajāwandī Örneği). Konya: Necmettin Erbakan University, Institute of Social Sciences, PhD dissertation, 2015.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı: Muṣḥaf Tarihi ve İmlası. Ankara: Otto Yayıncılık, 2015.
• al-Sajāwandī, Muhammed b. Tayfur. İlelü’l-Vukûf. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2006.
• Serin, Muhittin. “Hamdullah Efendi, Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. pp. 15/449-452. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Serin, Muhittin. Hattat Şeyh Hamdullah. İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2007, 2. ad.
• Yücel, Hasan. “Ayet Numaralarının Muṣḥafa Ekleniş Amacı Üzerine”. Dini Araştırmalar 24/61 (Aralık 2021), pp. 375-426.