Abdülmecîd b. Nasûh el-Amâsî ve Safâu’s-Sâlihîn Adlı Kırk Hadis Risâlesi

Yıl 2025, Sayı: 26, 217 - 243

Tuğba Altuncu

https://doi.org/10.18498/amailad.1750303

Öz

Kırk hadis literatürü, hicrî II. yüzyılın sonlarından itibaren İslâm dünyasında filizlenmeye başlamış ve zamanla dinî, tasavvufî, sosyal ve edebiyat sahalarında çok yönlü etkiler bırakarak köklü bir gelenek hâline gelmiştir. Bu alanda yazılan mecmualar incelendiğinde, Hz. Peygamber’e atfedilen kırk hadis ezberleyen kimselerin kıyamet günü âlimler zümresiyle birlikte diriltileceğini bildiren rivâyetin, bu türdeki hadis mecmualarının teşekkülünde önemli bir saik olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Bununla birlikte kırk hadis mecmuaları, gelişigüzel seçilmiş rivayetlerden ibaret olmayıp; bireyin nefsî terbiyesine ve toplumun ahlâkî inşasına hizmet eden seçkin metinler olarak görülmüş, İslâm düşünce ve eğitim geleneğinde müstesna bir yer edinmiştir. Osmanlı ilim ve kültür hayatında Resûlullah’ı merkeze alan çalışmalar, Hz. Peygamber’e duyulan sevgi ve bağlılığın toplumsal bellekte kökleşmesinde belirleyici bir rol oynamıştır. Bu tür eserler, bireysel dindarlığı güçlendirmesinin yanı sıra, cami kürsülerinden medrese derslerine, tekkelerdeki sohbetlerden saray edebiyatına kadar pek çok alanda Peygamber sevgisinin kurumsallaşmasına ve gönüllere yerleşmesine katkı sağlamıştır. Bu bağlamda Hz. Peygamber, Osmanlı toplumunda kolektif kimliğin, ahlâkî idealin ve edebî ifadenin merkezinde yer alan müşterek bir değer olarak benimsenmiştir. Abdülmecîd b. Nasûh’un Safâu’s-sâlihîn adlı eseri de kırk hadis geleneği ve halk dindarlığı arasında bir köprü kurması bakımından bu türün önemli örnekleri arasında yer almaktadır. XVI.yüzyılda Amasya’da yaşayan Abdülmecîd b. Nasûh’un kırk hadis türünde telif etmiş olduğu eserler hem içerik hem de şekil açısından dikkate değer özellikler taşımasına rağmen Osmanlı dönemi kırk hadis literatürü içerisindeki konumu şimdiye dek ayrıntılı biçimde analiz edilmemiştir. Çalışma, Safâû’s-sâlihîn adlı eserin yapısal özelliklerini, şerh metodunu ve kaynaklarını değerlendirirken; diğer yandan onun irşad misyonuna katkısını analiz etmektedir. Bu bağlamda eserin içeriği, tertip düzeni, hadislerin seçimi, şerh yöntemleri, kaynak kullanımı ve dil özellikleri incelenmiş; ayrıca tasavvufî ve ahlâkî vurgular üzerinden metnin yapısal bütünlüğü değerlendirilmiştir. Eserin hem şekil hem muhteva açısından detaylı bir çözümlemesi yapılmaya çalışılmıştır. Böylece müellifin literatürdeki özgün katkısı değerlendirilmek istenmektedir. Müellif naklettiği rivayetlerde sadece sahâbî ravilerini belirterek geri kalan senedi hazfetmiştir. Ancak ele aldığı hadisleri sahih hadis kaynaklarında bulunmasına dikkat etmiştir. Müellifin hadisleri seçme ve sunma biçimi, esas itibariyle Sağânî’nin Meşâriku’l-envâr adlı eseriyle şekillenirken, şerhlerde ise ağırlıklı olarak İbn Melek’in Mebâriku’l-ezhâr ve Ekmelüddîn el-Bâbertî’nin Tuhfetü’l ebrâr adlı eserinden faydalandığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Abdülmecîd b. Nasûh , Safâu’s-Sâlihîn , Kırk Hadis Geleneği , Osmanlı Dönemi Hadisçiliği , Amasya.

Abd al-Majīd b. Nasūh al-Āmāsī and His Forty Hadīth Treatise Titled Safā al-Sālihīn

Öz

The forty hadīth literature started to flourish in the Islamic world from the late second century AH and gradually evolved into a well-established tradition, leaving multifaceted impacts across religious, mystical, social, and literary domains. Upon examining the compilations authored in this genre, it becomes evident that the hadīth reporting that those who memorize forty hadīths attributed to the Prophet will be resurrected among the ranks of the scholars on the Day of Judgment has played a significant motivational role in the formation of such collections. Nevertheless, forty hadīth compilations are not mere assemblages of arbitrarily selected narrations; rather, they have been regarded as refined texts serving the spiritual discipline of the individual and the moral edification of society, thereby attaining a distinguished place within the tradition of Islamic thought and education. In the intellectual and cultural life of the Ottoman Empire, works centered on the Prophet contributed decisively to the deep-rootedness of love and devotion toward him within the collective memory of society. In addition to reinforcing personal religiosity, such works played a significant role in institutionalizing and embedding the love of the Prophet in the hearts of people, extending from mosque pulpits to madrasa curricula, from Sufi gatherings to courtly literature. In this context, the Prophet Muhammad came to be embraced as a shared value at the heart of collective identity, ethical ideals, and literary expression in Ottoman society. The work Safā al-Sālihīn by Abd al-Majīd b. Nasūh is among the notable examples of this genre, as it serves as a bridge between the forty hadīth tradition and popular piety. Despite the fact that the forty hadīth works authored by Abd al-Majīd b. Nasūh, who lived in sixteenth-century Amasya, possess remarkable qualities both in content and form, their place within the forty hadīth literature of the Ottoman period has yet to be examined in detail. The study evaluates the structural features, commentary method, and sources of Safā al-Sālihīn, while also analyzing its contribution to the mission of religious guidance within the context of the relationship between scholars and the broader public. Accordingly, the study examines the work’s content, organizational structure, selection of hadīths, exegetical methods, use of sources, and linguistic features; furthermore, it assesses the text’s structural coherence through its ethical and Sufi emphases. The study seeks to present a comprehensive analysis of the work in terms of both form and substance. In this context, the author’s unique contribution to the literature is also evaluated. The author cites the narrations by mentioning only the Companion transmitters, omitting the remainder of the chain of transmission. Nevertheless, he is careful to select hadīths that are found in the authentic hadīth collections. His method of selecting and presenting the hadīths is shaped primarily by al-Saghānī’s Mashārīq al-Anwār, while his commentaries draw predominantly on Ibn Malak’s Mabāriq al-Azhār and Akmal al-Dīn al-Babartī’s Tuhfat al-Abrār.

Anahtar Kelimeler

Hadīth , Abd al-Majīd b. Nasūh , Safā al-Sālihīn , Forty Hadīth Tradition , Ottoman hadīth Scholarship , Amasya.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Akhan, Enes. Ehl-i Sünnet ve Şia’da Kırk Hadis Kültürü. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2022.
• Aktürk, İsmet. Abdülmecid b. Nâsuh’un Hadisçiliği ve Sürûru’n-Nâzirîn Adlı Risâlesindeki Hadislerin Tahrici. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Atāī, Nawīzāda. Hadāiq al-haqāiq fī takmīlat al-shaqāiq. ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• Baghdadi, Ismail b. Muhammad Amin. Hadiyyat al-arifīn asma al-muallifīn wa āthar al-musannifīn. 2 Volume. Beirut: Dar Ihya al-Turath al-Arabi, 1951.
• Bukhārī, Abū Abd Allāh Muhammad b. Ismāīl. Sahīh al-Bukhārī. 8 Volume. Istanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Bursalı, Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. ed. Fikri Yavuz, İsmail Özen. 3 Volume. İstanbul: Meral Yayınevi, no date.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Erbaş, Muammer. “Bir Osmanlı Müfessiri: Abdülmecid b. eş-Şeyh Nasûh b. İsrâîl ve Eserleri". Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2006), 161–186.
• Gacek, Adam. Arapça Elyazmaları İçin Rehber. trans. Ali Benli - M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Hayta, Ufuk. Abdülmecîd b. Nasûh Tosyevî Hayatı, Eserleri ve el-Hüdâ ve’l-Felâh Adlı Tefsir Risâlesinin Tahkîki. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Ibn al-Jawzī, Abū al-Faraj Abd al-Rahmān b. Alī. al-Ilal al-mutanāhiya fī al-ahādīth al-wāhiya. 2 Volume. Beirut: Dār al-Kutub al-Ilmiyya, 1403.
• Ibn Malak, Abd al-Latīf b. Abd al-Azīz b. Amīn al-Dīn. Mabāriq al-azhār sharh Mashāriq al-anwār. 3 Volume. Beirut: Dār al-Jīl, 1415/1995.
• Kahhala, Umar Ridā. Mujam al-muallifin. 15 Volume. Beirut: Maktabat al-Muthanna, no date.
• Kandemir, M. Yaşar. “Kırk Hadis”. İslam Ansiklopedisi. 25/466–469. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022.
• Karahan, Abdülkadir. “Hadîs-i Erbain Nev’inin Doğuşu ve Amilleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1952), 76–82.
• Karahan, Abdülkadir. "İslamiyette 40 Adedi Hakkında". Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 4/3 (1951), 265–273.
• Karahan, Abdülkadir. İslam-Türk Edebiyatında Kırk Hadis. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1954.
• Kissling, Hans Joachim. Der Islam 39 (1964), 143–179.
• Korkmazer, Gülsüm. Osmanlı Dönemi Hadis Şerhçiliği 16. Yüzyıl. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Majīdī, Abd al-Majīd b. Nasūh b. Isrāīl al-Āmāsī al-Rūmī. Safā al-Sālihīn. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 91796.
• Muslim, Abū’l-Husayn Muslim b. al-Hajjāj al-Qushayrī. Sahīh Muslim. 3 Volume. Istanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nawawī, Abu Zakariyā Yahyā b. Sharaf. al-Arbaūn al-Nawawiyya. Beirut: Dar al-Minhāj, 2009.
• Öngören, Reşat. Tarihte Bir Aydın Tarikatı: Zeynîler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Özel, Recep Orhan. “Abdulmecîd b. Nasûh et-Tosyavî el-Amâsî ve Risâle fî Tefsîri’l-Âyâti’l-Müteallika bi’t-Temsîl Adlı Eserinde İşârî Yorumlar”. Osmanlı Döneminde Tefsir. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Palabıyık, Abdülkadir. Türk Kültüründe Peygamber Sevgisi. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2007.
• Sāghānī, Radiyy al-Dīn. Mashāriq al-anwār al-nabawiyya. Istanbul: Dār al-Lubāb, 2018.
• Tāshkubrīzāda, Ahmad Efendi. al-Shaqāiq al-numāniyya. ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Yardım, Ali. Hadis II. İstanbul: Damla Yayınevi, 2000.
• YEK, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. “Safâ’u’s-Sâlihîn”. Accessed July 15, 2025. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/91796
• Yerkazan, Hasan. "Abdülmecîd b. Nasûh et-Tosyavî el-Amâsî ve Arafâtü'l-Ârifîn İsimli Eseri". Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 119–157. https://doi.org/10.18498/amauifd.503927