A Systematic Literature Analysis of Manuscripts in Islamic Philosophy in the Amasya Beyazıt Manuscript Library

Yıl 2025, Sayı: 26, 278 - 301

İrfan Karadeniz

https://doi.org/10.18498/amailad.1760605

Öz

Studies on Islamic philosophy have long engaged with questions about the nature, scope, and historical continuity of the discipline. These inquiries often challenge or reaffirm conventional narratives about the temporal and thematic boundaries of Islamic philosophical thought. A significant portion of these debates revolves around the assertion that Islamic philosophy began with al-Kindī and ended with Ibn Rushd, a view that continues to shape the epistemological assumptions of both Western and Islamic scholarship. However, the manuscript tradition, particularly in post-classical and early modern periods, offers substantial evidence that calls for a reassessment of this linear and restrictive account. This study proposes a systematic literature analysis of Islamic philosophy manuscripts housed in the Amasya Beyazıt Manuscript Library (ABML), one of the richest repositories of Ottoman-era intellectual production. The library holds 4,351 cataloged manuscripts, of which 49 are directly associated with Islamic philosophy. These manuscripts comprise various textual genres, including risāla (treatise), sharḥ (commentary), ḥashiya (gloss), and taʿlīq (annotation). A genre-based classification of these texts allows an analytical understanding of how philosophical ideas were transmitted, reinterpreted, and elaborated across generations. By focusing on genre, authorship, and thematic content, the study identifies patterns of philosophical activity and the sustained relevance of certain foundational texts. For example, the prevalence of numerous commentaries and glosses written on works such as Hidayat al-Ḥikma demonstrates that, in the post-Ibn Sīnā period, intellectual engagement had become an established tradition. Moreover, the presence of commentaries on fields such as logic, metaphysics, and epistemology among these 49 manuscripts indicates that Islamic philosophy did not come to an end; rather, it continued in an established manner within the culture of madrasas and manuscript production. The significance of this research lies not only in mapping the intellectual activity within a particular manuscript corpus, but also in critically questioning, at a literal level, the historical closure that is often imposed on Islamic philosophy. It emphasizes the importance of manuscript-based studies in offering a more nuanced, accurate, and temporally extended understanding of the Islamic philosophical tradition.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy , Manuscript Tradition , Sharḥ and Ḥashiya , Taʿlīq and Commentary Culture , Amasya Beyazıt Manuscripts Library.

Amasya Beyazıt Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki İslam Felsefesi Yazmalarının Sistematik Literatür Analizi

Öz

İslam felsefesi üzerine yapılan çalışmalar, uzun süredir bu disiplinin doğası, kapsamı ve tarihsel sürekliliğiyle ilgili sorular etrafında şekillenmektedir. Bu tür sorgulamalar, genellikle İslam felsefi düşüncesinin zamansal ve tematik sınırlarına dair yerleşik anlatıları sorgulamak veya bu anlatıları yeniden teyit etmek amacı taşır. Bu tartışmaların önemli bir kısmı, İslam felsefesinin el-Kindî ile başladığı ve İbn Rüşd ile sona erdiği yönündeki görüş etrafında dönmektedir. Bu yaklaşım hem Batı’da hem de İslam dünyasında yapılan araştırmaların epistemolojik kabullerini halen etkilemeye devam etmektedir. Ancak özellikle klasik sonrası ve erken modern dönemlerdeki yazma eser geleneği, bu doğrusal ve sınırlayıcı anlatının yeniden değerlendirilmesini zorunlu kılacak nitelikte önemli veriler sunmaktadır. Bu çalışma, Osmanlı entelektüel üretiminin en zengin kaynaklarından biri olan Amasya Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesinde yer alan İslam felsefesi yazmaları üzerine sistematik bir literatür analizi önermektedir. Kütüphanede toplam 4,351 kataloglanmış yazma eser bulunmakta olup, bunlardan 49’u doğrudan İslam felsefi konusuyla ilişkilidir. Söz konusu yazmalar, risale, şerh, haşiye ve taʿliḳ gibi farklı metin türlerini temsil etmektedir. Bu metinlerin türe dayalı olarak sınıflandırılması, felsefi düşüncenin nesiller boyunca nasıl aktarıldığını, yeniden yorumlandığını ve geliştirildiğini analitik biçimde anlamamıza imkân tanımaktadır. Bu çalışma, söz konusu yazmaların türsel özelliklerine, müelliflerine ve tematik içeriklerine odaklanarak felsefi faaliyetin örüntülerini ve bazı kurucu metinlerin süreklilik arz eden önemini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Örneğin, Hidayetü’l-Hikme gibi eserler üzerine yazılmış çok sayıda şerh ve haşiyenin yaygınlığı, İbn Sîna sonrası dönemde de süregelen canlı düşünce geleneğine işaret etmektedir. Ayrıca bu 49 yazma arasında mantık, metafizik ve bilgi teorisi gibi alanlara dair şerhlerin varlığı, İslam felsefesinin sona ermediğini; bilakis medrese ve yazma eser kültürüne yerleşik bir şekilde devam ettiğini göstermektedir. Bu araştırmanın önemi, yalnızca belirli bir yazma külliyatı içindeki entelektüel faaliyeti haritalandırmasında değil, aynı zamanda İslam felsefesi üzerine sıklıkla dayatılan tarihsel kapanışı literal düzeyde sorgulamasında yatmaktadır. Çalışma, yazma eserlere dayalı araştırmaların, İslam felsefe geleneğine dair daha incelikli, daha doğru ve zamansal olarak daha geniş bir bakış açısı sunduğunu vurgulamaktadır.

Kaynakça

• Anay, Harun. “Bir Osmanlı Düşüncesinden Bahsetmek Mümkün Mü?”. Dergâh VII (June 1996), 12-14,22.
• Anay, Harun. “İslam Düşüncesi Alanında Türkiye’de Yapılan Tezler”. Dîvân: İlmî Araştırmalar 3/4 (1998), 73–170.
• Anay, Harun. “İslam Düşüncesi ve Batı Felsefesiyle İlgili Arapça Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 10 (2001), 239–305.
• Arıcı, Mustakim. “Gelenek Oluşturan Bir Felsefe Klasiği Olarak Hikmetü’l-‘Ayn ve Etkileri”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu. ed. Murat Demirkol - M. Enes Kala. 332–349. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2013.
• Arkan, Atilla. “Cumhuriyet Dönemi Türkçe İslam Felsefesi Tarihi Çalışmalarına Dair Literatür Denemesi”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/17 (2011), 105–154.
• Arnaldez, Roger. “İslam’da Felsefî Düşünce Nasıl Kötürümleşti?”. çev. Ahmet Arslan. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 28/1–2 (1970), 231–241.
• Asad Q., Ahmed. “Post-Classical Philosophical Commentaries/Glosses: Innovation in the Margins”. Oriens 41 (2013), 317–348. https://doi.org/10.1163/18778372-04102006
• Asad Q., Ahmed - Larkin, Margaret. “The Ḥāshiya and Islamic Intellectual History”. Oriens 41/3/4 (2013), 213.
• Bacon, Roger - Bridges, John Henry. The “Opus Majus” of Roger Bacon. Oxford: Clarendon Press, 1897. http://archive.org/details/opusmajusofroger01baco
• Baga, Mehmet Sami. İslam Felsefesinde Cisim Teorisi Hikmetü’l-Ayn Geleneği. İstanbul: İSAM Yayınları, 2020.
• Bingöl, Abdulkuddüs. “Ebherî, Esîrüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/75–76. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Brockelmann, Carl. Geschichte Der Arabischen Litteratur. Supplement Band I. Leiden: Brill, 1937. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.283403
• Callahan, Jamie L. “Writing Literature Reviews: A Reprise and Update”. Human Resource Development Review 13/3 (September 1, 2014), 271–275. https://doi.org/10.1177/1534484314536705
• Coşar, Hakan. “İslam Düşüncesinde Günümüzde Az Bilinen Bir Gelenek: İşârât (Şerhleri) Geleneği”. Dinî Araştırmalar 16/43 (2013), 47–66.
• Daiber, Hans. Bibliography of Islamic Philosophy. Leiden & Boston: Brill, 2007.
• Daiber, Hans. “İslam Felsefesi Tarihinin Anlamı ve İslam Felsefesi Tarihi Çalışmamızın Amacı Nedir? İhmal Edilmiş Bir Disiplinin Tarihi”. çev. Muammer İskenderoğlu. Usûl: İslam Araştırmaları 1/1 (2004), 161–183.
• Daşdemir, Yusuf. “İslâm Mantık Gelenğinde Şerh ve Hâşiye: Tarih ve Literatür”. İslam İlim ve Düşünce Tarihinde Şerh Geleneği. ed. Sezai Engin - Mesut Kaya. 13–52. İstanbul: Endülüs, 2020.
• Demir, Remzi. Philosophia Ottomanica: Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Türk Felsefesi. Ankara: Lotus Yayınevi, 2005.
• Druart, Thérèse-Anne. “Dr. Druart’s Brief Bibliographic Guides in Medieval Islamic Philosophy and Theology (1998-2024)”. The Catholic University of America. Accessed April 15, 2025. https://philosophy.catholic.edu/faculty-and-research/publications/dr.-druarts-bibliographic-guide.html
• El-Rouayheb, Khaled. Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century: Scholarly Currents in the Ottoman Empire and the Maghreb. Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
• Gacek, Adam. Arapça Elyazmaları İçin Rehber. çev. M. Cüneyt Kaya - Ali Benli. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Gilson, Etienne. Ortaçağda Felsefe. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2007.
• Göktaş, Hatice. “Sühreverdî’nin *Heyâkilü’n-Nûr* Adlı Risalesi Üzerine Yazılan İki Şerhin Karşılaştırılması”. Türkiye Lisans Üstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı – IV. ed. Burak Yuvalı - Taha Eğri. 441–458. Malatya: İlmi Etüdler Derneği, 2020.
• Grafton, Antony. “Şerh”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları IX: Metnin Halleri – Osmanlı’da Telif, Tercüme ve Şerh. ed. Hatice Aynur et al. 392–417. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Griffel, Frank. The Formation of Post-Classical Philosophy in Islam. New York: Oxford University Press, 2021. https://doi.org/10.1093/oso/9780190886325.001.0001
• Kahâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-Mü’ellifîn: Terâcimü Muṣannifi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye. Dımaşk: Muʾessese-i Risâle, 1957.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
• Kara, İsmail. “‘Unuttuklarını Hatırla!’ Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 28 (2010), 1–67.
• Kaya, M. Cüneyt. “İslâm Filozoflarının Türkiye’de Neşir ve Tercüme Edilen Eserleri Bibliyografyası”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 799–857. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 6. Baskı., 2018.
• Kaya, Seyfettin. “Abdülvâcid b. Mehmed ve Astronomi Faaliyetleri”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 11/2 (2023), 276–288. https://doi.org/10.53586/susbid.1387909
• Kazvînî, Ebu’l-Hasen Necmüddîn Debîrân Ali b Ömer b Ali el-Kâtibî. Hikmetü’l-Ayn. ed. Ali Durusoy. çev. Salih Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Kraus, Sascha et al. “Literature Reviews as Independent Studies: Guidelines for Academic Practice”. Review of Managerial Science 16/8 (2022), 2577–2595. https://doi.org/10.1007/s11846-022-00588-8
• Kütâhî, Abdülvâcid b. Muhammed el-Meşhedî. Şerhu ḳaṣîdeti’n-nefs ve’l-beden. Amasya: Amasya Beyazıt Kütüphanesi, Amasya Beyazıt, 1761, 133a–136a.
• Libera, Alain De. Ortaçağ Felsefesi. çev. Ayşe Meral. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Lit, L. W. C. (Eric) Van. “Commentary and Commentary Tradition”. MIDÉO. Mélanges de l’Institut Dominicain d’études Orientales 32 (May 15, 2017), 3–26.
• Macic, Haris. Filozof İbn Ruşd: Şerhler Üzerinden Bir Metafizik İnşası. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Macit, Muhittin. İbn Rüşd ve Metafizik Şerhleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Paul, Justin - Criado, Alex Rialp. “The Art of Writing Literature Review: What Do We Know and What Do We Need to Know?”. International Business Review 29/4 (2020), 101717. https://doi.org/10.1016/j.ibusrev.2020.101717
• Pourjavady, Reza. Philosophy in Early Safavid Iran: Najm al-Dīn Maḥmūd al-Nayrīzī and His Writings. Leiden; Boston: Brill, 2011.
• Wisnovsky, Robert. “The Nature and Scope of Arabic Philosophical Commentary in Post-Classical (ca. 1100–1900 Ad) Islamic Intellectual History: Some Preliminary Observations”. Bulletin of the Institute of Classical Studies 47/S83PART2 (2004), 149–191. https://doi.org/10.1111/j.2041-5370.2004.tb02314.x
• Yıldız, Ayşe. “Bir Araştırma Metodolojisi Olarak Sistematik Literatür Taramasına Genel Bakış”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 22 (2022), 367–386. https://doi.org/10.18037/ausbd.1227366