Abdizade’nin Amasya Tarihi Üzerine Sosyolojik Bir Çalışma: Amasya’daki Dini Gruplar

Yıl 2025, Sayı: 26, 109 - 140

Abdulhamit Budak

https://doi.org/10.18498/amailad.1771880

Öz

Gruplar sosyal yapının önemli unsurlarından biri olması nedeniyle sosyolojinin temel inceleme konularından birini oluşturmaktadır. Toplumsal grupların bir alt sınıfı olan dini gruplar din sosyolojisi perspektifinden ele alınıp incelenmektedir. Günümüzdeki dini grupların sosyal hayatla etkileşimlerini daha iyi anlamak için tarihsel geçmişe dayanan kökenleri hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Bunun yanında bir şehrin inanç tarihi hakkında bilgi sahibi olmak isteyen araştırmacı o şehrin dini toplumsal yapısında önemli roller üstlenmiş olan dini grupları tanımalıdır. Hem dini grupların tarihsel kökenleri hakkında bilgi sahibi olmak hem de şehrin sosyal yapısındaki işlevlerini çözümleme noktasında şehir tarihi eserleri dini gruplarla ilgili zengin bilgileri barındırmakta ve araştırmacılar için temel kaynaklardan biri olarak görülmektedir. Hüseyin Hüsameddin Yaşar, Amasya Tarihi’nde şehrin toplumsal yapısını etkilemiş pek çok dini grubun isminden bahsetmektedir. Bu dini gruplar şehrin sosyal ve dini hayatının şekillenmesinde önemli işlevler yerine getirmiş ve şehrin bugünkü toplumsal yapısının oluşmasında da önemli roller üstlenmişlerdir. Bu dini grupların sosyal ve dini etkileri şehirle sınırlı kalmamış tarih içinde bağlı bulunduğu devletlerin inanç coğrafyasını ve toplumsal yapılarını da etkilemişlerdir. Bu çalışmada Amasya şehrinin dini gruplar özelindeki çeşitliliği Hüseyin Hüsameddin Yaşar perspektifinden ele alınırken, çalışma dini grupların toplumsal anlamda ne kadar etkin olduklarını ve şehrin sosyo kültürel ve dini hayatını nasıl etkileyebildiklerini göstermeyi amaçlamaktadır. Hüseyin Hüsameddin Yaşar özelinde genel bilgiler verildikten sonra Amasya tarihinden bahsedilmiştir. Daha sonra ise dini gruplar hakkındaki genel bilgiler verilmiş ve tanımlamalardan bahsedilmiştir. Akabinde on iki ciltten oluşan eserin taranması ile dini gruplar hakkında tespit edilen bilgiler sistematik olarak verilmiştir. Bu hacimli eserde ismi geçen dini grupların şehrin toplumsal yapıyla etkileşimlerini ele almak başka bir makalenin konusu olabilecek kadar geniş bir içeriğe sahiptir. Bu nedenle çalışmada, ismi geçen dini gruplar ve onların etrafında oluşan sosyal yapılar hakkında bilgi verilmekle yetinilmiş konu bununla sınırlandırılmıştır. Bu çalışma temel olarak şehrin dini coğrafyasını şekillendiren dini grupların hangileri olduğu sorusuna cevap aramayı amaçlamaktadır. Çalışmanın konusu dini grupların Amasya tarihindeki yerini incelemek açısından önemli olduğu kadar, Hüseyin Hüsameddin Yaşar’ın düşünce dünyasında dini grupların ne ifade ettiğini ortaya koyması açısından da önem arz etmektedir. Müellifin eserinin taranması, dini grupların belirlenmesi ve değişik kaynaklardan da yararlanılarak haklarında bilgi toplanması gibi süreçleri içeren bu çalışmada doküman analizi yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi , Amasya , Hüseyin Hüsameddin Yasar , Dini Gruplar , Tarihsel Sosyoloji.

A Sociological Study on Abdi̇zade's History of Amasya: Religious Groups in Amasya

Öz

Since groups constitute one of the essential components of the social structure, they form a fundamental subject of sociological inquiry. A subcategory of social groups, religious groups are examined from the perspective of the sociology of religion. In order to better understand the interactions of contemporary religious groups with social life, it is necessary to possess knowledge of their historically rooted origins. In addition, a researcher seeking to acquire knowledge about the religious history of a city must become familiar with the religious groups that have played significant roles within its religious and social structure. Gaining insight into both the historical origins of these groups and their functions within the city’s social fabric requires recourse to works on urban history, which contain a wealth of information on religious groups and are regarded as one of the primary sources for scholars. In his Amasya History, Hüseyin Hüsameddin Yaşar mentions the names of numerous religious groups that influenced the city’s social structure. These groups fulfilled significant functions in shaping the religious and social life of the city and played crucial roles in the formation of its present social fabric. The social and religious impact of these groups was not confined to the city itself; throughout history, they also influenced the religious landscape and social structures of the states to which they belonged. This study examines the diversity of religious groups in the city of Amasya from the perspective of Hüseyin Hüsameddin Yaşar, aiming to demonstrate the extent of their social influence and the ways in which they shaped the city’s socio-cultural and religious life. Following a general introduction concerning Hüseyin Hüsameddin Yaşar, an overview of the history of Amasya is provided. Subsequently, general information and definitions regarding religious groups are discussed. Subsequently, the findings concerning religious groups identified through the examination of the twelve-volume work are presented in a systematic manner. The interactions of the religious groups mentioned in this extensive work with the city’s social structure constitute a subject broad enough to warrant a separate study. Therefore, this article confines itself to providing information about the religious groups mentioned and the social structures that developed around them, limiting the scope of inquiry accordingly. This study primarily aims to identify the religious groups that shape the religious geography of the city.The subject of this study is significant not only in terms of examining the place of religious groups in the history of Amasya, but also in revealing what these groups represented within the intellectual world of Hüseyin Hüsameddin Yaşar. This research, which involves processes such as reviewing the author’s work, identifying the religious groups, and collecting information about them by consulting various sources, employs the document analysis method.
Keywords: Sociology of Religion, Amasya, Hüseyin Hüsameddin Yaşar, Religious Groups, Historical Sociology.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion , Amasya , Hüseyin Hüsameddin Yasar , Religious Groups , Historical Sociology.

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Birlik ve Düzenlik Kavgası; Celali İsyanları. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018a.
• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi. Istanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2018b.
• Akpınar, Turgut. “Amasya Tarihi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Accessed February 11, 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/amasya-tarihi
• Akpınar, Turgut. “Hüseyin Hüsâmeddin Yaşar.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Accessed February 11, 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/huseyin-husameddin-Yaşar
• Akyüz, Niyazi. Dinin Örgütsel İklimi. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 2007.
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Accessed April 2, 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/naksibendiyye#1
• Aslantürk, Zeki, and Tayfun Amman. Sosyoloji: Kavramlar, Kurumlar, Süreçler, Teoriler. Istanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1999.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. trans. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992. Bozkurt, Veysel. Değişen Dünyada Sosyoloji. Bursa: Ekin Yayınları, 10th ed., 2014.
• Budak, Abdulhamit. Bir Şehir Bir Tarikat: Amasya ve Halvetilik. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2015.
• Ceyhan, Semih. “Halvetiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 695- 778. İstanbul: İsam Yayınları. 2015.
• Çakır, Adalet. “Kadiriyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 159-220. İstanbul: İsam Yayınları. 2015.
• Delanty, Gerard, and Engin F. İşin. “Tarihsel Sosyolojiyi Yeniden Konumlandırmak.” trans. Ümit Tatlıcan. Sosyoloji: Temeller ve Tartışmalar. ed. Gerard Delanty and Engin F. İşin. 15-27. Istanbul: Islık Yayınları, 2017.
• Dönmezer, Sulhi. Sosyoloji. Istanbul: İ.İ.T.İ.A. Nihat Sayar Yayın ve Yardım Vakfı Yayınları, 7th ed., 1978.
• Edis, Mustafa Salih. “Abdizade Husayin Husameddin Yaşar’s Contribution to the Historiography of Sufism”. Sosyal Bilimler Araştırmaları 11. ed. Hasan Yerkazan vd. 127-144. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2024.
• Efe, Adem. Dini Gruplar Sosyolojisi. Istanbul: Dönem Yayıncılık, 2013.
• Erkal, Mustafa E. Sosyoloji (Toplum Bilim). Istanbul: Der Yayınları, 9th ed., 1998.
• Fichter, Joseph. Sosyoloji Nedir. trans. Nilgün Çelebi. Ankara: Atilla Kitapevi, 3rd ed., 1996.
• Freyer, Hans. Din Sosyolojisi. trans.Turgut Kalpsüz. Istanbul: Doğu Batı Yayınları, 2013.
• Gordon, Marshall. Sosyoloji Sözlüğü. trans. Osman Akınhay and Derya Kömürcü. Ankara: Bilim Sanat Yayınları, 1999.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. Istanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• İçli, Gönül. Sosyolojiye Giriş. Ankara: Anı Yayınları, 4th ed., 2009.
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. Istanbul: Dergâh Yayınları, 2nd ed., 1990.
• Köprülü, M. Fuat. “Hüseyin Hüsameddin’in Amasya Tarihi Hakkında.” İkdam, March 18, 1914.
• Küçük, Sezai. “Mevleviyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 489-544. İstanbul: İsam Yayınları. 2015.
• Menç, Hüseyin. Abdizâde Hüseyin Hüsameddin Efendi: Hayatı, Eserleri ve Hakkında Yazılanlar. Samsun: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
• Mills, C. Wright. Toplumbilimsel Düşün. trans. Ünsal Oskay. Istanbul: De Yayınları, 2007.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Babailik.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Accessed April 1, 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/babailik
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı. Istanbul: Dergâh Yayınları, 8th ed., 2017.
• Özdalga, Elizabeth. “Bir Tasavvur ve Ustalık Olarak Tarihsel Sosyoloji.” Tarihsel Sosyoloji, ed. Elizabeth Özdalga. 9-68. Istanbul: Doğu Batı Yayınları, 2011.
• Skocpol, Theda. “Sosyolojinin Tarihsel İmgelemi.” trans. Ahmet Fethi. Tarihsel Sosyoloji: Bloch’tan Wallerstein’e Görüşler ve Yöntemler. ed. Theda Skocpol. 1-24. Istanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Tahralı, Mustafa. “Rifâiyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Accessed April 4, 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/rifaiyye
• Tahralı, Mustafa. “Rifâiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 285-334. İstanbul: İsam Yayınları. 2015.
• Tanrıkorur, Ş. Barihüda. “Mevleviyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Accessed April 3, 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/mevleviyye
• Tayşi, Mehmet Serhan. “Cemal-i Halvetî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Accessed April 6, 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/cemal-i-halveti
• Tosun, Necdet. “Nakşibendiyye”. Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür. ed. Semih Ceyhan. 611-692. İstanbul: İsam Yayınları. 2015.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. Istanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021.
• Yaşar, Abdizâde Hüseyin Hüsameddin. Amasya Tarihi. Simplified by Ali Yılmaz and Mehmet Akkuş. Vol. 1. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 1986.
• Yaşar, Abdizâde Hüseyin Hüsameddin. Amasya Tarihi. ed. Songül Keçeci Kurt et al. 12 vols. Amasya: Amasya Belediyesi, 2022.