Yusuf Sinaneddin el-Amâsî’nin Tebyînü’l-mehârim İsimli Eserinde Tefsir Literatürünün İzleri

Yıl 2025, Sayı: 26, 180 - 216

Mustafa Murat Batman

https://doi.org/10.18498/amailad.1773617

Öz

XVI. yüzyıl Osmanlı alimlerinden Yûsuf Sinâneddin el-Amâsî’nin (öl. 1000/1592) Tebyînü’l-mehârim adlı eseri, Kur’an’da yer alan haramları fıkhi/ahlaki bir perspektifle ele alan ve kendi çağının toplumsal sorunlarına çözüm sunmayı amaçlayan özgün bir çalışmadır. Makalenin temel problemi, fıkhi ve ahlaki bir eser olarak bilinen Tebyînü’l-mehârim’in, tefsir geleneği içindeki yerinin ve müellifinin bu geleneği kullanma metodolojisinin göz ardı edilmesidir. Bu tespitten hareketle çalışma, eserin tefsir kaynaklarını ve müellifin bu kaynakları sentezleme biçimini nitel bir metin analizi ve kaynak tenkidi yöntemiyle incelemeyi amaçlamaktadır. Amâsî’nin ayetlere Mushaf sırasına göre değil, konularına göre doksan sekiz başlık altında tematik bir yaklaşımla müracaat etmesi, eserini tefsir metodolojisi açısından erken bir konulu tefsir denemesi olarak değerlendirmeyi mümkün kılmaktadır. Bu çerçevede yapılan incelemede, Amâsî’nin fıkhî ve ahlaki projesinin meşruiyet zeminini, tefsirin teşekkül dönemi olarak adlandırılan sahâbe ve tâbiîn nesline yaptığı birçok atıfla kurduğu tespit edilmiştir. Bu ilk nesiller, Amâsî için ayetlerin anlamını, nüzul ortamını ve hükümlerin temelini tesis eden sarsılmaz bir otorite işlevi görmektedir. Müellifin söz konusu bu rivayet temeli üzerinde dirayet geleneğinin farklı yönelimlerini kendi hedefi doğrultusunda bir senteze tabi tuttuğu anlaşılmaktadır. Bu sentezde fıkhî tefsir geleneğine yaptığı atıflar hem mezhebine olan sadakatini hem de ahlaki ilkelerdeki mezhepler üstü duruşunu; Mâverâünnehir yorum geleneğine müracaatı, itikadi kimliğini ve akılcı yöntemini; tefsirin olgunluk dönemi sayılabilecek müesses nizamdan faydalanması, ayetlerin yorumlanmasındaki analitik birikimini; işârî tefsire olan atıfları ise, ele aldığı ahlaki konulara kattığı deruni boyutu temsil etmektedir. Sonuç olarak bu çalışma, Amâsî’nin tefsir mirasıyla pragmatik, seçici ve maksat odaklı bir ilişki kurduğunu ortaya koymaktadır. O, ele aldığı konunun gerektirdiği en uygun tefsir aracını, ait olduğu ekole veya döneme bakmaksızın seçip kullanabilen sentezci bir müelliftir. Tebyînü’l-mehârim’in bu çok katmanlı kaynak haritası, bir yandan tefsirin ilk otoritelerine dayanarak köklerini geleneğin en derinlerine ulaştırırken, diğer yandan dirayetin rafine ürünlerini kullanarak kendi çağının sorunlarına çözüm arayan Osmanlı ilim zihniyetini yansıtmaktadır. Böylelikle bu makale, Osmanlı döneminde fıkıh ve ahlak ekseninde kaleme alınmış dini bir neşriyatın, aslında tefsir geleneğinin farklı fragmanlarını ve geleneklerini zengin bir şekilde yansıtabileceğini somut bir örnek üzerinden göstermiştir.

The Traces of Tafsīr Literature in Yūsuf Sinān al-Dīn al-‘Amāsī’s Tabyīn al-mahārim

Öz

The work Tabyīn al-mahārim, by the 16th-century Ottoman scholar Yūsuf Sinān al-Dīn al-‘Amāsī (d. 1000/1592), is an original study that addresses the prohibitions in the Qur’ān from a juridical and ethical perspective and aims to offer solutions to the social problems of his era. The article's main problem is that Tabyīn al-mahārim, known as a jurisprudential and ethical work, has had its place within the tafsir (exegesis) tradition and its author's methodology for utilizing this tradition overlooked. Based on this observation, the study aims to examine the work's exegetical sources and the author's method of synthesizing these sources using a qualitative textual analysis and source criticism methodology. The main purpose of this article is to identify the exegetical sources of Tabyīn al-mahārim which at first glance appears to be a work of jurisprudence and ethics by proceeding from the author’s use of Qur’anic verses and the exegetical literature to ground his arguments, and to analyse his method of using these sources in relation to the work’s purpose. Amāsī, addressing the verses not according to the canonical order of the Mushaf but through a thematic approach under ninety-eight headings, makes it possible to evaluate his work as an early attempt at thematic exegesis from the perspective of tafsīr methodology. In the examination conducted within this framework, it has been determined that Amāsī establishes the legitimate ground of his juridical and ethical project with numerous citations to the generation of the sahābah and the tābi’ īn, which is commonly identified as the formative period of tafsīr. For Amāsī, these first generations function as an unshakeable authority that determines the meaning of the verses, illuminates the context of revelation, and establishes the foundation for rulings. It is understood that the author, upon this tradition-based foundation, subjects the different orientations of the reason-based (dirāyah) tradition to a synthesis in line with his own objectives. In this synthesis, his citations to the fiqhī tafsīr tradition demonstrate both his loyalty to his legal school and his supra-madhhab stance on ethical principles; his consultation of the Māwarāʾ al-Nahr interpretation approach reveals his theological identity and rationalist method; his use of the established order of what can be considered the maturity period of tafsīr displays his analytical accumulation in interpreting verses; and his citations to ishārī tafsīr represent the inner dimension he adds to the ethical topics he addresses. Consequently, this study reveals that Amāsī establishes a pragmatic, selective, and purpose-driven relationship with the tafsīr heritage. He is a synthesist author who is able to select and use the most appropriate exegetical tool required by the ethical topic he is addressing, regardless of the school or period from which it originates. The multi-layered source map of Tabyīn al-mahārim reflects the intellectual mindset of Ottoman scholarship, which, on the one hand, extends its roots deeply into the tradition by relying on the first authorities of tafsīr, and on the other hand, seeks solutions to the problems of its own age by using the refined products of reason-based exegesis. Thus, this article has shown through a concrete example how a religious publication written on a juridical and ethical framework in the Ottoman period can reflect the different strands and traditions of the tafsīr tradition in such a rich manner.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Literature , Ottoman , al-‘Amāsī , Tabyīn al-mahārim.

Kaynakça

• ‘Amāsī, Yūsuf Sinān al-Dīn. Tabyīn al-mahārim. ed. Khālid Hasan Hindāwī. 6 vols. Istanbul: Ravza Yayınları, 2022.
• Aygün, Abdullah. “Tefsirlerin Rivayet ve Dirayet Ayrımının Sorunları”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2015), 140-160.
• Bayram, Abdullah. “Endülüs Tefsir Kültürünün Yorumda Yöntem ve Yaklaşımlar Açısından Analizi: Kurtubī Tefsiri Örneği”. The Journal of Academic Social Science Studies 48-2 (August 2016), 95-113.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Māturīdī’yi Keşfetmek: İmam Māturīdī ve Te’vīlātu’l-Qur’an’ın Tefsir İlmindeki Yeri”. Milel ve Nihal 7/2 (June 2010), 67-93.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. Istanbul: ISAM Yayınları, 2022.
• Erbaş, Muammer. “Fahreddin er-Rāzī Tefsirinde Çoğulcu Yaklaşım”. Fahreddin er-Rāzī ve Tefsir İlmindeki Yeri, ed. Erdoğan Pazarbaşı and Zeki Keskin. İstanbul: Kitap Dünyası, 2023.
• Gördük, Yunus Emre. Tarihsel ve Metodolojik Açıdan İşari Tefsir. Istanbul: İnsan Yayınları, 2013.
• Gözeler, Esra. “Konulu Tefsir”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar-1. Ankara: Otto, 2013.
• Güven, Şahin. Konulu Tefsir Metodu. Istanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2021.
• Jassās, Ahmad b. ‘Alī Abū Bakr al-Rāzī. Ahkām al-Qur’ān. 5 vols. Beirut: Dār Ihyā’ al-Turāth al-Arabī, 1985.
• Kara, Ömer. “İdeal Tefsir Tarihi Yazımı -Sorunlar, Gereksinimler ve Temel Parametreler-”. Tefsir Tarihi Yazımı Sempozyumu, ed. Mustafa Karagöz. Ankara: Araştırma Yayınları, 2015.
• Karagöz, Mustafa. Tefsir Tarihi Yazımı ve Problemleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2012.
• Kaya, Mesut. “Hicrī İkinci Asırda Tefsir İlminin Teşekkülünde İbn Cüreyc’in Rolü: Taberī’nin İbn Cüreyc Nakilleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Hicrī İkinci Asırda İslami İlimler-2. Ankara: IKSAD, 2022.
• Kaya, Mesut. Taberī Tefsiri’nin Kaynakları. Istanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Māturīdī, Abū Mansūr Muhammad b. Muhammad al-Samarqandī. Ta’wīlāt al-Qur’ān. ed. Ahmet Vanlıoğlu and Bekir Topaloğlu. 18 vols. Istanbul: Mizan Yayınları, 2005.
• Meâş, Leyla. “Muhammed, el-İmâm Yusuf Sinânüddîn el-Amâsî (t. 1000 H. / 1592 M.) ve Menhecuhû fi’t-Tefsîri’l-Mevzûî min Hilâli Kitâbihî ‘Tebyînü’l-Mehârim’.” Osmanlı Döneminde Tefsir. ed. Hidayet Aydar vd. Istanbul: Ensar Yayınları, 2018, 171-222.
• Mertoğlu, M. Suat. “Mukātil b. Süleyman ve Tefsire Dair Eserlerinin Klasik Dönemdeki Tedavülü”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 26/50 (2021), 183-221.
• Mukātil b. Sulaymān, Abū al-Hasan al-Balhī. Tafsīr al-Mukātil b. Sulaymān. ed. Abdullah Mahmoud Shihāta. 5 vols. Beirut: Dār al-Kutub al-Ilmiyya, 2002.
• Nasafī, Najm al-Dīn ‘Umar b. Muhammad b. Ahmad. al-Taysīr fī al-tafsīr. ed. Muhammet Coşkun. 2 vols. Istanbul: Presidency of the Turkish Manuscripts Institution, 2019.
• Özdeş, Talip. Maturidi’nin Tefsir Anlayışı. Istanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Özel, Recep Orhan. “Yûsuf Sinānüddīn el-’Amāsī (1000/1592) ve Tebyīnü’l-Mehârim Adlı Eseri”. Usul İslam Araştırmaları 20/20 (2013), 113-140.
• Özgel, İshak. “Osmanlı Dönemi Tefsir Faaliyetleri”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar-2. Ankara: Otto, 2013.
• Qurtubī, Abū ‘Abdullah Muhammad b. Ahmad. al-Jami ' li-ahkām al-Qur'an. ed. Ahmad al- Bardūnī, Ibrāhīm Itfayyish. 20 vols. Cairo: Dār al-Kutub al-Misriyya, 1964.
• Qushayrī, ‘Abd al-Karīm b. ‘Abd al-Malik. Laṭā’if al-ıshārāt. ed. Ibrāhīm Basyūnī. 3 vols. Egypt: al-Hay’at al-Miṣriyya, 2009.
• Rāzī, Abū ‘Abdullāh Muhammad b. ‘Umar. Mafātīḥ al-Ghayb. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī, 1999.
• Sancaklı, Salim. “Yusuf Sinânuddîn Amâsî (ö. 1000/1592) ve İtikâdî Fırkalara Bakışı/ Tenkidi (Tebyînu’l-Mehârim Kitabı Bağlamında).” Amasya Âlimleri Sempozyumu. Ankara: KİBATEK, 2017, 515-522.
• Sezgin, Fuad. Buhari’nin Kaynakları. Ankara: Otto, 4th ed., 2015.
• Sıcak, Ahmet Sait. Kur’an Tefsirinde Öznellik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Sülün, Murat. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur’an’a İşarī Yaklaşımlar”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri. Istanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Suyūtī, Jalāl al-Dīn ‘Abd al-Rahmān. al-Durr al-manthūr fī al-tafsīr bi-l-ma’thūr. 8 vols. Beirut: Dār al-Fikr, 2011.
• Tabarī, Abū Ja‘far Muhammad b. Jarīr. Jāmi‘ al-Bayān ‘an ta’wīl āy al-Qur’ān. ed. ‘Abdullah b. ‘Abd al-Muhsin al-Turkī. Cairo: Dār Hijr, 2001.
• Tha‘labī, Abū Ishaq Ahmad b. Muhammad b. Ibrāhīm. al-Kashf wa-al-bayān ‘an tafsīr al-Qur’ān. ed. Abū Muhammad b. Āshūr. 10 vols. Beirut: Dār Iḥyā’ al-Turāth al-‘Arabī, 2002.
• Türcan, Saliha. Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Türcan, Selim - Gezer, Süleyman. “Fıkhi Tefsir Geleneği”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar 1. Ankara: Otto, 2013.
• Uzun, Nihat. “Tefsir Disiplini Açısından Bātınī ve İşārī Yorumun İlmī Değeri”. Kur’an’ın Batıni ve İşari Yorumu. Istanbul: Kuramer, 2018.
• Vāhidī, Abū al-Hasan ‘Alī b. Ahmad b. Muhammad. Asbāb al-nuzūl. trans. Necdet Çağıl-Necati Tetik. Istanbul: Ketebe, 2018.
• Yıldırım, İlyas. “Yûsuf Sinânüddîn el-Amâsî ve Tebyînü’l-Mehârim Adlı Eseri Çerçevesinde Dönemin Fıkhî Sorunları.” Amasya Âlimleri Sempozyumu. Ankara: KİBATEK, 2017, 399-408.
• Zurqānī, Muhammad ‘Abd al-‘Azīm. Menāhīl al-irfān fī 'ulūm al-Qur'ān. 2 vols. Cairo: Matbaat al-Īsā, 1980.