A Comparative Look at the Works of Akhisârî’s “Sharhu Samti’l-Wusûl ilâ ʿİlmi’l-Usûl” and Hızır b. Muhammad al-Amâsî’s “Tehyîj-u Ghusûni’l-Usûl”

Yıl 2025, Sayı: 26, 141 - 179

Abdülkadir Tekin

https://doi.org/10.18498/amailad.1775367

Öz

Abû Barakât al-Nasafī’s work on Islamic legal methodology, titled Manâru’l-anwâr, has become arguably the most influential work of the Hanafi usûl al-fıqh literature in the contractor (post-classical) period. The work in question also has the distinction of being the last text written using the Hanafiyyun (Fuqahâ) method. The work, which is a kind of summary of the Usûls of Pazdavî and Sarakhshî, two Hanafi scholars of the classical period, was organized in accordance with Pazdavî's style and was composed according to the chapter- sections system. This work was taught as a textbook in madrasahs and many places in Islamic countries, and hundreds of summaries, commentaries, footnotes and translations were made on it. During the Ottoman period, which developed both the Balkans and Anatolia in terms of belief, culture, architecture, etc. during its nearly 600-year rule, the Bosnians, who continued to exist as a part of this empire for 400 years, and the scholars who grew up in that region, made efforts to combine Ottoman science and culture with their own local culture through scientific activities. In this context, in the 17th century, the scholar Hasan Kâfî Akhisârî, who lived in Bosnia and Herzegovina, which was an Ottoman land at the time, and grew up in that region, wrote a summary of the Manâru’l-anwâr in Arabic, called Samtu’l-Wusûl ilâ ilmi’l-usûl and then wrote a commentary on this summary, called Sharhu Samti’l-Wusûl ilâ ʿİlmi’l-Usûl. In the same period, the scholar from Amesia, Hızır b. Muhammad al-Amâsî, who lived in Anatolia, wrote a summary in Arabic called Ghusûnu’l-Usûl on Nasafî’s al-Manâr and he himself commented on this summary with Tehyîj-u Ghusûni’l-Usûl. This research aims to comparatively examine the similar and different aspects of these two commentaries on the same work from the 17th century Islamic world. In the research, firstly, the work titled “Manâr al-anwâr” which is about Nasafî and the science of usûl al-fıqh is introduced, after giving information about Akhisârî and Hızır b. Muhammad, general information is given about the commentaries of al-Manâr written by both authors. Subsequently, the commentaries of both authors were examined comparatively in terms of their sources, arrangement and subject classification, methodology, content, and approach to the topics, revealing the similarities and differences between the two works within the context of usûl al-fıqh methodology. The 17th century is often referred to as the "Period of Taqlid" in the literature in terms of the history of fıqh, but it seems that sufficient research has not been done on this period until recently. Comparative studies of this kind will help us to obtain more accurate information about the jurisprudential and methodological thought of that period. In addition, the comparative study of the two works in question, one written in Europe (Balkans) and the other in Anatolia, belonging to the same period and being commentaries on the same work, have a feature that fill the gap in the field in terms of revealing the reflections of the 17th century Hanafi usûl al-fıqh methodology and systematics in the East and West.

Anahtar Kelimeler

Usûl of Fıqh , Commentaries of Manâru’l-anwâr , Akhisârî , Sharhu Samti’l-Wusûl , Hızır b. Muhammad al-Amâsî , Tehyîj-u Ghusûni’l-Usûl.

Akhisârî’nin “Şerhu Semti’l-Vüsûl” ve Hızır b. Muhammed el-Amâsî’nin “Tehyîc-u Gusûni’l-Usûl” Eserlerine Mukâyeseli Bir Bakış

Öz

Ebu’l Berekât en-Nesefî’nin İslam hukuk metodolojisine dair Menâru’l-envâr isimli eseri müteahhirûn (klasik sonrası) dönemde Hanefî usûl-i fıkıh edebiyatının tartışmasız en etkili eseri olma hüviyetine sahip olmuştur. Söz konusu eser ayrıca Hanefiyyûn (Fukahâ) metodu ile kaleme alınmış son metin olma özelliğine sahiptir. Klasik dönem Hanefî fukahalarından Pezdevî ve Serahsî’nin Usûl’lerinin bir nevi özeti olma niteliğini taşıyan eserin konu tertibinde Pezdevî’nin tarzına bağlı kalınmış ve fasıl-bab sistemine göre oluşturulmuştur. Bu eser medreselerde ve İslâm beldelerinin birçok yerinde ders kitabı olarak okutulmuş ve üzerinde yüzlerce muhtasar, şerh, hâşiye ve tercüme faaliyetleri yapılmıştır. 600 yıla yakın hakimiyeti sürecinde gerek Balkanlar gerekse Anadolu’yu inanç, kültür, mimari vb. açılardan imar eden Osmanlı döneminde 400 yıl boyunca bu imparatorluğun bir parçası olarak varlığını sürdürmüş olan Boşnaklar ve o bölgede yetişen âlimler ilmî faaliyetler ve kendi yerel kültürleri ile Osmanlı ilim ve kültürünü birleştirme çabası içerisinde olmuşlardır. Bu minvalde 17. Yüzyılda o dönem Osmanlı toprakları olan Bosna-Hersek’te yaşayan ve o bölgede yetişen âlim Hasan Kâfî Akhisârî Menâru’l-envâr’a Arapça Semtu’l-Vüsûl ilâ ‘İlmi’l-Usûl isimli bir muhtasar yazmış ardından bu muhtasar üzerine Şerhu Semti’l-Vüsûl ilâ ‘İlmi’l-Usûl” isminde bir şerh kaleme almıştır. Aynı dönemde Anadolu’da yaşayan Amasyalı âlim Hızır b. Muhammed el-Amâsî de Nesefî’nin el-Mênâr’ı üzerine Arapça Gusûnü’l-Usûl” isimli bir muhtasar kaleme almış ve Tehyîc-u Gusûni’l-Usûl ile bu muhtasarını yine kendisi şerhetmiştir. Bu araştırmada 17. Yüzyıl İslâm dünyasının aynı esere dair kaleme alınmış olan bu iki şerhin benzer ve farklı yönlerinin mukayeseli olarak ele alınması amaçlanmıştır. Araştırmada öncelikle Nesefî ve usûl-i fıkıh ilmi ile ilgili olan Menâru’l-envâr isimli eseri tanıtılmış, Akhisârî ve Hızır b. Muhammed hakkında bilgilere yer verildikten sonra her iki müellifin kaleme aldıkları Menâr şerhleri hakkında genel bir bilgilendirme yapılmıştır. Ardından her iki müellifin şerhleri kaynakları, tertip ve konu tasnifi, yöntem (metod), muhtevâ (içerik) ve konuların ele alınış tarzları açılarından mukâyeseli bir şekilde ele alınarak usûl-i fıkıh metodolojisi bağlamında her iki eser arasındaki benzer ve farklı yönler ortaya konulmuştur. 17. Yüzyıl, fıkıh tarihi açısından literatürde daha çok “taklit dönemi” olarak isimlendirilmekte fakat yakın zamana kadar bu dönemle ilgili yeterli düzeyde araştırmalar yapılmadığı görülmektedir. Bu türden mukayeseli çalışmalar, o dönemin fıkıh ve usûl düşüncesi ile ilgili daha sağlıklı bilgilere ulaşmamıza yardımcı olacaktır. Ayrıca aynı döneme ait ve aynı eserin şerhleri olma özelliğine sahip biri Avrupa (Balkanlar) diğeri Anadolu’da kaleme alınmış söz konusu iki eserin mukayeseli bir şekilde ele alınması 17. Yüzyıl Hanefî usûl-i fıkıh metodolojisinin ve sistematiğinin doğu ile batıdaki yansımalarının ortaya konulması açısından alanda boşluğu doldurucu nitelikte bir özellik taşımaktadır.

Kaynakça

• Abdizâde, Hüseyin Hüsâmeddin Yaşar. Amasya Tarihi. ed. Mesut Aydın-Güler Aydın. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2007.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Sharhu Samti’l-Wusûl ilâ ‘İlmi’l-usûl. Critical ed. Şâmil Şahin. Damascus: Dâru Qâri Hirâ, 2008.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Sharhu Samti’l-Wusûl ilâ ‘İlmi’l-usûl. Critical ed. Orhan Ençakar. Ankara: Ankara: İslâm Araştırmaları Merkezi, Türkiye Diyanet Vakfı, 2024.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Semtu’l-vüsûl ilâ ilmi’l-usûl. Cairo: Dâru’l-İhsân, 2020.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Sharhu Samti’l-Wusûl ilâ ‘İlmi’l-usûl. Critical ed. Muhammad Ramadan. Beirut: Dâru Ibn al-Jawzi, 1431.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Sharhu Samti’l-Wusûl ilâ ‘İlmi’l-usûl. Critical ed. Lüey b. Abdurraûf. Amman: Mektebe al-Qanîm, 2023.
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Sharhu Samti’l-Wusûl ilâ ‘İlmi’l-usûl. Critical ed. Muhammad b. Salih Debdûb. Medina: Islamic University, 1991.
• Amâsî, Hızır b. Muhammad. Tehyîj-u Ghusûni’l-Usûl. Copy. Abdülhalim b. Ali Amâsî. Amasya İl Halk Kütüphanesi. Archive no. 05 Ba 409/1, fols. 1b–79b.
• Amâsî, Hızır b. Muhammad. Tehyîj-u Ghusûni’l-Usûl. Critical ed. Ahmed b. Sa’id el-‘Avâcî. Saudi Arabia: Medina Islamic University, Faculty of Sharia, Department of Usûl al-Fıqh, Doctoral Dissertation, 2011.
• Arık, Ömer. Hızır b. Muhammed el-Amâsî ve Gusûnü’l-usûl Adlı Eseri. Istanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2022.
• Aruçi, Muhammad. ‘Hasan Kâfî Akhisârî’. TDV İslâm Ansiklopedisi. 16/326-329. Istanbul: TDV Publications, 1997.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. trans. Coşkun Ucak. Mersin: Kültür Bakanlığı Yayınları,1992.
• Bağdâdî, Muhammad. Hediyyetü’l-ârifîn. Beirut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Bayer, Rıdvan. “Hasan Kâfi Akhisarî’nin Hayatı Ve Siyasetname Alanı İle İlgili ‘Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Alem’ Adlı Eseri Üzerine Bir Değerlendirme”. Hikmet Yurdu Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 4/8 (2011), 131-145.
• Baysa, Hüseyin. “Hızır b. Muhammed el-Amâsî’nin ‘Gusûnü’l-Usûl’ Adlı Muhtasarının İncelenmesi”. Uluslararası Amasyalı Âlimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı-1. Ankara: Kıbrıs Balkanlar Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu Yayınları, 433-439.
• Baysa, Hüseyin. “Menâru’l-Envâr’ın Muhtasarlarından Gusûnü’l-Usûl Çevirisi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 539–563.
• Bedir, Murteza. “Ebu’l Berekât en-Nesefî.” TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/567-568. Istanbul: TDV Publications, 2006.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Tabakatu'l-mufassirîn. Erzurum: Bilmen Yayınevi.
• Bukhârî, Muhammad b. İbrahim al-Cu’fî. al-Câmi‘u’s-sahîh. ed. Zuhayr b. Nasr. Published by: Dar al-Tawq al-Najat, 1422.
• Bursalı, Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. ed. Ali Fikri Yavuz-İsmail Özen. Istanbul: s.l., n.y.
• Cüveynî, Alaaddin. Tārīkh-i Jahān-Gushā. trns. Mürsel Öztürk. Ankara: s.l., 1999.
• Çil, Mustafa. “Fıkıh Usûlü Eserlerinde Saygı ve Eleştiri Üslûbu: İbn Melek’in Şerhu’l-Menâr’ı Örneği". İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlakı-III. 441-450. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, 2021.
• Ençakar, Orhan. “Klasik Usûl-i Fıkıh Eğitiminde Kolaylık Arayışları: Menârü’l-Envâr Muhtasarları ve Akhisârî’nin Semtü’l-Vüsûl ilâ İlmi’l-Usûl İsimli Eseri”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi, İslâmî İlimler Özel Sayısı (2023), 571-603.
• Ghazâlî, Muhammad b. Ahmed. al-Mustasfa min ‘Ilmi’l-Usul. ed. Muhammad Tamir. Cairo: Dar al-Hadith, 1432.
• Ghûrânî, Muhammad b. Kâsım. Sharḥu Mukhtaṣar al-Manâr fī Usûli’l-Fıqh. ed. Şaban Muhammad. Cairo: s.n., 1988.
• Ibn Battuta, Ibrahim al-Lawati. Tuhfetü’n-Nuzzâr. ed. Murat Güven. Istanbul: s.n., n.y.
• İbn Tağriberdî, Yusuf. al-Menhelu’s-Safi wa’l-Mustavfi. Cairo: s.n., 1984.
• İpşirli, Mehmet. “Hasan Kâfî Akhisârî ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Alem”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi (1980), 239–278.
• Jassâs, Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-usûl. ed. Câsim al-Naşamî. Kuwait: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’l İslâmiyye.
• Karçiç, Fikret. “Hanefi Mezhebi Bosna’ya Nasıl Geldi?: Hasan Kâfî Akhisârî’nin Silsilesi Üzerine Bir Yorum”. Sahn-ı Semândan Dâru’l-fünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası, Alimler, Müesseseler ve Fikri Eserler, XVI. Yüzyıl, (Sempozyum Kitabı). İstanbul: Seçil Ofset Matbaacılık, 2017. 105–113. Istanbul: Seçil Ofset Matbaacılık, 2017.
• Kâtib Çelebî. Kashf al-Zunûn ʿan Asāmī al-Kutub wa’l-Funûn. ed. Şerefettin Yaltkaya-Muallim Rifat. Istanbul: s.n., 1360-1362.
• Kınalızâde Ali Efendi. Tabakâtu’l-fuqahâ. ed. al-Hâc Ahmed Neyle. Mosul: s.n., 1961.
• Koca, Ferhat. “Menâru’l-envâr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/118-119. Ankara: TDV Publications, 2004.
• Köksal, Asım Cüneyd- Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-i Fıkıh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 42/201-210. Istanbul: TDV Publications, 2012.
• Leknevî, Abdülhay. al-Fawâʾid al-Bahiyya. Beirut: Dar al-Marife, n.y.
• Mavil, Kılıç Aslan. “Bir Hanefî-Mâtürîdî Âlimi Ebü’l-Berekât en-Nesefî”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2013), 57-83.
• Nakîb, Ahmed b. Muhammad Nasûriddin. el-Mezhebü’l-Hanefî. Riyad: Mektebe al-Reşîd, 1422.
• Nasafî, Abu al-Barakât. Manâru’l-anwâr (with Ibn Melek’s Sharh al-Manâr). ed. Abu Bakr Abdulmubdi. Cairo: Dar al-Kitâb al-Islami, 1431.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. Istanbul: 1946.
• Sadru’ş-Şerî’a, Ubeydullah b. Mes'ud el-Mahbûbî. Şerhu’l-Vikâye fi’l-fıkh. ed. Mahmud b. Reşid al-Attar. Beirut: Dâru’n-Nevâdir, 1433.
• Sem‘ânî, Muhammad. al-Ansâb. ed. Abdurrahman b. Yahya. Cairo: s.n., n.d.
• Samarkandî, Muhammad b. Ahmed. Mîzânu’l-usûl. Critical ed. Abdülmelik Abdurrahman el-Sa’dî. Makka: s.n., n.d.
• Shaybânî, Muhammad b. Hasan. Siyeru’l-kebîr. ed. Selahaddin el-Müneccid and Abdulaziz Ahmed. Cairo: s.n., 1425.
• Tekin, Abdülkadir. ‘“Hızır b. Muhammed el-Amâsî (1084/1673) ‘Gusûnü’l-Usûl’ İsimli Eseri”. Uluslararası Amasyalı Âlimler Sempozyumu Bildiriler Kitabı-1. Ankara: Kıbrıs Balkanlar Avrasya Türk Edebiyatları Kurumu Yayınları, 2017. 373-388.
• Yaman, Ahmet. “Ebu’l-Berekât en-Nesefî ve Bir Fıkıh Klasiği Kenzü’d-Dekâik”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1999), 345-364.
• Yazıcı, Hüseyin. “XVII. Asır Arap Edebiyatının Kısa Bir Değerlendirmesi ve Hızır b. Muhammed el-Amâsî”. Nüsha: Şarkiyât Araştırmaları Dergisi. 1/2 (2001), 55-70.
• Yeşilyurt, Temel. “Ebu’l-Berekât en-Nesefî ve el-‘Umde Adlı Eseri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1992), 181-200.
• Yılmaz, Coşkun. “Hasan Kâfî Akhisârî’nin Yönetim Düşüncesi”. İlim ve Sanat Dergisi 34 (1993), 42–47.
• Zeylaî, Abdullah b. Yusuf. Nasbu'r-râye li ehâdîsi'l-Hidâye. Jeddah: al-Mektebe al-Mekkiyye, 2008.