Shaykh al-Islam Mehmed Esad Efendi and His Work Named Hulasatü’t-Tebyin fi Tefsiri Sureti Yasin

Yıl 2017, Sayı: 8, 357 - 394, 30.06.2017

Mehmet Akif Alpaydın

https://doi.org/10.18498/amauifd.325842

Öz

Shaykh al-Islam Ebû İshakzâde Mehmed Esad Efendi, A
XVIIIth century Ottoman intellectual was a successful statesman, an experienced
scholar in Islamic sciences, a man of letters having collected poems and a
musician who had compositions in different modes. It is understood that Esad
Efendi had compiled commentaries on the Quran at a various scope and content. One
of his works named Hulasatü’t-Tebyin fi Tefsiri Sureti Yasin was a commenting on the surah Yasin, draws
attention with its content and methodology. In this work, Esad Efendi
had commented the verses extensively from different angles. As I identified
after reviewing the literature, Hulasatü’t-Tebyin is the most comprehensive commentary of the
surah Yasin compiled in Ottoman period. In this article I will provide
information about Hulasatü’t-Tebyin and its author Shaykh al-Islam
Mehmed Esad Efendi.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Esad Efendi, Interpreter, Interpretation of the Qoran, Hulasatu’t-Tebyin

Şeyhülislâm Mehmed Es‘Ad Efendi ve Hulâsatü’t-Tebyîn fî Tefsîri Sûreti Yâsîn İsimli Eseri

Öz

XVIII. yüzyıl Osmanlı münevverlerinden
olan Ebû İshakzâde Mehmed Es‘ad Efendi, şeyhülislâmlığa kadar yükselmiş
başarılı bir bürokrat olmasının yanısıra, İslâmî ilimler sahasında vukûfiyet
sâhibi bir âlim, divan sahibi bir edîb ve farklı makamlarda besteleri olan bir
mûsikîşinâstır. Es‘ad Efendi’nin özellikle tefsîr sahasına dair çeşitli kapsam
ve muhtevâda eserler kaleme aldığı görülmektedir. Bu eserlerden Hulâsatü’t-Tebyîn
fî Tefsîri Sûreti Yâsîn isimli Yâsîn sûresi tefsîri, gerek muhtevası
gerekse metodolojisi açısından dikkat çeken bir eserdir. Es‘ad Efendi, Hulâsatü’t-Tebyîn’de
âyetleri farklı vecihlere göre tafsîli bir şekilde tefsîr etmiştir. Eser,
kaynak ve kütüphane taramaları sonucu yaptığımız tespite göre, Osmanlı
döneminde Türkçe olarak telif edilmiş bilinen en kapsamlı Yâsîn sûresi tefsîridir.
Makalede Hulâsatü’t-Tebyîn’e ve müellifi olan Şeyhülislâm Mehmed Es‘ad
Efendi’ye dair bilgiler verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Es‘ad Efendi, Müfessir, Tefsîr, Hulâsatü’t-Tebyîn

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan. “Ebu’l-Hasan Eş‘arî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995, 11: 444-447.
• Aliyyü’l-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûreddin Ali el-Herevî. el-Masnû‘ fî ma‘rifeti’l-mevzû‘. Atıf Efendi, no: 693, Süleymaniye Kütüphanesi.
• Alpaydın, Mehmet Akif. Osmanlılarda Türkçe Tefsir Geleneği. İstanbul: İFAV, 2016.
• Altıntaş, Ramazan. “Sadreddinzâde Şirvânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010, 39: 208.
• Aruçi, Muhammed. “Nûreddin Sâbûnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2008, 35: 360.
• Aruçi, Muhammed. “Tebsıratü’l-Edille”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2011, 40: 225-226.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. “Necmeddin Nesefî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 32: 572.
• Aybakan, Bilal, “Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010, 38: 223-233.
• Aydın, Cengiz ve Gülseren Aydın. “Batlamyus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1992, 5: 197.
• Aydın, Hakkı. “Fusûlü’l-Bedâyi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1996, 13: 229¬-230.
• Aytekin, Arif. “el-Akidetü’t-Tahaviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1989, 2, 259-260.
• Ayvansarâyî, Hüseyin. Hadîkatü’l-cevâmi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Bakırcı, Saffet. “Meâlimü’t-Tenzîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28: 203-204.
• Baysun, Cavid. “Es’ad Efendi”. Milli Eğitim İslam Ansiklopedisi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 4: 359.
• Bedir, Murtezâ. “Ebu’l-Berekat Nesefi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 32: 568.
• Bedir, Murtezâ. “Usûlü’s-Serahsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2012, 42: 221-222.
• Bedir, Murteza ve Ferhat Koca. “Ebü’l-Usr Pezdevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2007, 34: 64-266.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-Sahîh. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, ty.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Cebeci, Lütfullah. “Mefâtîhu’l-Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28: 348-350.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995, 11: 260-261.
• Çağrıcı, Mustafa. “er-Rûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2008, 35: 199-200.
• Çetin, Abdurrahman. “Vâhidî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2012, 42: 439.
• Demirli, Ekrem. “Sadreddin Konevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 35: 420-425.
• Doğan, Muhammet Nur. “Ebûishak İsmail Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 278-279.
• Doğan, Muhammet Nur. “Ebûishakzâde Es‘ad Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995, 11: 338.
• Doğan, Muhammet Nur. “Ebûishakzâde İshak Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2000, 22: 530-531.
• Durmuş, İsmail. “Ebû Ya‘kûb Sekkâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2009, 36: 332-334.
• Durmuş, İsmail. “Hatîb Kazvînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 25: 157.
• Fındıklılı İsmet Efendi. Tekmiletü’ş-şakayık fî hakkı ehli’l-hakayik. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1984.
• Gölcük, Şerafettin. “el-Müsayere”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 32: 81.
• Gözübenli, Beşir. “Hâkim eş-Şehîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1997, 15: 196.
• Günay, Hacı Mehmet. “Alâeddin Semerkandî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2009, 36: 471.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Abdülkahir el-Cürcânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1998, 1: 247-248.
• Harman, Ömer Faruk. “el-Milel ve’n-Nihal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 30: 58-60.
• Hodzha, Salim. “Şeyhülislâm M. Es‘ad Efendi'nin Tefsîru'l-Âyâti'l-Musaddera Bi-Kelimeti Rabbena Adlı EserininTahkik ve Tahlili”. Yüksek Lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• İlhan, Avni. “Ebû Ya‘kûb es-Sicistânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010, 10: 253.
• İpşirli, Mehmet. “Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 30: 170-171.
• İpşirli, Mehmet. “Atâullâh Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991, 4: 47.
• İpşirli, Mehmet. “Ebûsaîd Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 281.
• İpşirli, Mehmet. “Mirzazâde Mehmed Saîd Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 30: 169-170.
• İzgöer, Ahmet Zeki ve Çelebi, İlyas. “Beyâzîzâde Ahmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1992, 6: 55.
• Kandemir, Yaşar. “Ahmed b. Hüseyin Beyhakî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1992, 6: 58-61.
• Karlığa, Bekir. “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1996, 13: 518-530.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-funûn. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.
• Kaya, Mahmut. “Aristo”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991, 3: 375-378.
• Kazasker Sâlim Efendi. Tezkire. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1315.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifîn. Beyrût: Mektebetü’l-Müsenna - Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Kılıç, Hulusi. “el-Kâmûsü’l-Muhît”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2001, 24: 287-288.
• Kılıç, Hulusi. “Tâcu’l-Luga”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010, 39: 356-357.
• Kılıç, Mahmut Erol. “el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1996, 13: 251-258.
• Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 31: 68-69.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i osmânî. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî en-Neysâbûrî. el-Câmiü’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî, Kâhire: Dârü‘l-Hadîs, 1997.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Sa‘lebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2009, 36: 29.
• Sinanoğlu, Mustafa. “el-Makâsıd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003, 13: 420-421.
• Sinanoğlu, Mustafa. “el-Mevâkıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2004, 29: 422-424.
• Müstakimzade, Süleyman Saadettin. Devhatü’l-Meşâyıh Mea Zeyl. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978.
• Olguner, Fahrettin. “Eflâtun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 469-476.
• Özcan, Nuri. “Atrabü’l-Âsâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991, 4: 85-86.
• Özcan, Tahsin. “Mehmed Şerîf Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28: 531-532.
• Özek, Ali. “Keşşâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 25: 329-330.
• Özel, Mustafa. “Şeyhülislâm Es‘ad Efendi’nin Âyetü’l-Kürsî Tefsîri”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 10 (2003): 81-105.
• Özen, Şükrü. “Sadruşşerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2008, 35: 429-430.
• Özen, Şükrü. “Teftâzânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2011, 40: 306-307.
• Özen, Şükrü. “Tenkîhu’l-Usul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2011, 40: 455-458.
• Sâmi, Şâkir ve Subhî. Târih. İstanbul: yy., 1198.
• Topaloğlu, Bekir. “eş-Şâmil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2010, 38: 331-333.
• Topaloğlu, Bekir. “Te’vîlâtu’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2012, 41: 32-33.
• Tülücü, Süleyman. “İbnu’d-Dehhân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2000, 21: 8-9.
• Uludağ, Süleyman. “Abdülkerim b. Hevâzin Kuşeyrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 26: 474.
• Uludağ, Süleyman. “Abdürrezzâk Kâşânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 25: 5.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1994, 10: 131-138.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akaidü’n-Nesefi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1989, 2: 218-219.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Bahrü’l-Kelam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991, 4: 516.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Erbain”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995, 11: 271.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tavâliu’l-Envâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2011, 40: 180-181.
• Yüksel, Emrullah. “Cevheretü’t-Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1993, 7: 457-458.