URARTU SANATI VE MİTOLOJİSİNDE AT İLE İLİŞKİLİ KARIŞIK YARATIKLAR

Yıl 2021, , 130 - 161, 30.06.2021

Sevgi Temiz

https://doi.org/10.48122/amisos.899808

Öz

Mitolojinin önemli karakterleri arasında yer alan karışık yaratıklar en erken Mezopotamya, Mısır ve Anadolu sanatında ortaya çıkar. İnsan ve hayvan uzuvlarının birleştirilmesi ile oluşturulan karışık yaratıkların inanç sistemindeki işlevleri net değildir. Betimlemeler içerisinde tanrılar ile ilişkileri doğrudan ya da dolaylı aktarılabilen karışık yaratıkların, tanrıların hizmetçileri, insan – tanrı arasında bağlantıyı sağlayan yardımcılar oldukları düşünülebilir. Bu yaratıklar temelde antik çağ insanının hayal gücünün ürünü, insanın anlamlandıramadığı durumlar ve korkularının somutlaştırılmış betimlemeleridirler. Bu çalışmada sunulan at ile ilişkili karışık yaratıklar; boğa, aslan, keçi, koç, ejder, balık ve kuş gibi hayvanların uzuvları ile insan uzuvlarının birleşiminden oluşturulmuştur. Betimlemeler içerisinde tekil bir örnek hariç hepsi kanatlı at ile ilişkilidir. Bunlar arasında Yunan mitolojisinde özgün bir doğuş efsanesine sahip olmayan ve aynı zamanda Mezopotamya ve Mısır gibi doğu sanatında da bilinmeyen karışık yaratıklar mevcuttur. Ayrıca, klasik mitolojide yer alan at ile ilişkili karışık yaratıkların kökenine dair görüşler çoğunlukla Mezopotamya ve Mısır sanatı üzerine yoğunlaşmış, söz konusu düşünce, sanat ve kültürün Anadolu’daki varlığı yeterince irdelenmemiştir. Bu çalışma, Anadolu inanç sisteminden köklenen, Urartu mitolojisi ve sanatı içerisinde gelişerek ve çeşitlenerek devam eden at ile ilişkili karışık yaratıklar üzerine yeni bilgiler sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

URARTU, TANRI, AT, KANATLI AT, KARIŞIK YARATIK

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

2214/A

Teşekkür

Bu makale, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Prof. Dr. Gül Işın yönetiminde tamamlanan doktora tezimin bir bölümü üzerine temellendirilmiştir. Ruhr Üniversitesi Bochum – Almanya’da (8 ay) 2214 – A Yurtdışı Araştırma Bursu ile tezimi destekleyen TÜBİTAK’a teşekkür ederim.

MIXED CREATURES RELATED WITH HORSE IN URARTIAN ART AND MYTHOLOGY

Öz

Mixed creatures, which are among the important characters of mythology, are documented in the earliest Mesopotamian, Egyptian and Anatolian art. The functions of the mixed creatures, formed by combining human and animal limbs, in the belief system are not clear. In descriptions, the relations of mixed creatures with the gods can be directly or indirectly depicted. It can be thought that these creatures are the servants of the gods or the helpers who provide the connection between man and god. These creatures, which are the product of the imagination of ancient people, are basically embodied depictions of situations and fears that human beings cannot make sense of. Mixed creatures associated with the horse presented in this study are created by combining the limbs of animals such as bulls, lions, goats, rams, dragons, fish and birds with human limbs. All of the descriptions are related to the winged horse, except for a single example. These include mixed creatures that do not have an original birth legend in Greek mythology and are also unknown in eastern art such as Mesopotamia and Egypt. In addition, studies on the origin of horse-related mixed creatures in classical mythology mostly focused on Mesopotamian and Egyptian art, and the existence of the said thought, art and culture in Anatolia was not sufficiently examined. In this article, it is aimed to present new information on the mixed creatures associated with the horse, rooted in the Anatolian belief system, developing and diversifying within the Urartian mythology and art.

Anahtar Kelimeler

Urartu, God, Horse, Winged Horse, Mixed Creatures

Proje Numarası

2214/A

Kaynakça

• Akgün, R. G. 2018, “The Fall of the Urartu Kingdom”, A. Çilingiroğlu, K. Köroğlu, Z. Çulha, G. Öncü (eds.), URARTIANS: A Civilization in the Eastern Anatolia, Symposium I, 13-15 Kasım 2014, İstanbul, 65 – 87.
• Akurgal, E. 1995, Anadolu Uygarlıkları, İstanbul.
• Belli, O. 1998, Anzaf Kaleleri ve Urartu Tanrıları, İstanbul.
• Black, J. – Green, A. 2003, Gods, Demons and Symbols of Ancient Mezopotamia, London.
• Boardman, J. 1970, Greek Gems and Finger Rings: Early Bronze Age to Late Classical, New York.
• Boardman, J. 2001, Yunan Heykeli: Arkaik Dönem, (Çev. Yaşar Ersoy), İstanbul.
• Bossert, H. T. 1953, “Die phönizisch-Hethitischen Bilinguen vom Karatepe”, JbKleinasF, 2/5, 293–339.
• Burkert, W. 1992, The Orientalizing Revolution: Near Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age (Çev. M. E. Pinder ve W. Burkert), Cambridge.
• Burney, C. A. – Lawson, G. R. J. 1958, “Urartian Reliefs at Adılcevaz, on Lake Van, and a Rock Relief from the Karasu, near Birecik”, AnSt, 8, 211-218.
• Çambel, H. ve Özyar, A. 2003, Karatepe-Aslantaş: Azatiwataya: Die Bildwerke, Mainz am Rein.
• Coldstream, J. N. – Catling, H. W.1996, Knossos North Cemetery Early Greek Tombs, Vol. I. The British School at Athens, London.
• Crüsemann, N – Janssen-Kim, M. 2007, “Von Flügelpferden, Kentauren und Anderen Mischwesen: Das Pferd als Begleiter der Götter und mythisches Wesen”, A. Wieczorek - M. Tellenbach (eds.), Pferdestärken - Das Pferd bewegt die Menschheit, Darmstadt, 87-98.
• Çavuşoğlu, R. – Gökçe, B. – Işık, K. 2014, “The Craftsmen and Manifacturers in the Urartian Civilization”, Anatolica XL, 23-45.
• Çifçi, A. 2018, “Urartian Kingdom and Trade: A Critical Review”, A. Çilingiroğlu, K. Köroğlu, Z. Çulha, G. Öncü (eds.), Urartians: A Civilization in the Eastern Anatolia, Symposium I, 13-15 Kasım, İstanbul, 215 – 235.
• Çifçi, A. 2017, The Socio-Economic Organisation of the Urartian Kingdom, Culture and History of the Ancient Near East, Volume: 89, Boston.
• Çilingiroğlu, A. 2020, “Urartu Dini”, K. Köroğlu - E. Konyar (eds), Urartu: Doğu’da Değişim, İstanbul.
• Demir, M. 2014, Lidyalılar, Mythos’tan Logos’a, Ankara.
• Denel, E. – Harrison, T. P. 2018, “Neo Assyrian Tayinat”, K. Köroğlu ve S. F. Adalı (eds.), The Assyrians: Kingdom of the God Assur from Tigris to Taurus, İstanbul, 364-379.
• Dunbabin, T. J. 1957, The Greeks and their eastern neighbours: studies in the relations between Greece and the countries of the Near East in the eighth and seventh centuries B.C, London.
• Dusinberre, E. 2002, “An Excavated Ivory from Kerkenes Daǧ, Turkey: Transcultural Fluidities, Significations of Collective Identity, and the Problem of Median Art”, Ars Orientalis, 32, (2002), 17-54.
• Eichler, S. 1984, Götter, Genien und Mischwesen in der urartäischen Kunst, Berlin.
• Esin, E. 2004, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul.
• Gaultier, F. 2003, Corpus Vasorum Antiquorum: France fascicule 39, Musée du Louvre fascicule 26. Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, Paris.
• Gilibert, A. 2011, Syro-Hittite Monumental Art and the Archaeology of Performance, Berlin.
• Gökçe, B. 2016, “Urartu Giyim Kuşamına Sosyo-kültürel Bir Bakış”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXI/2, 421-444.
• Gökçe, B. 2017, “Urartu Krallığı’nda Din Görevlileri”, Belleten, 290/LXXXI, 23 – 66.
• Grimal, P. 2012, Mitoloji Sözlüğü: Yunan ve Roma, İstanbul.
• Gropp, G. 1981, “Ein Pferdegeschirr und Streitwagen aus Urartu”, Iranica Antiqua 16, 95-123.
• Haas, V. 1994, Geschichte der hethitischen Religion, Leiden.
• Harrison, T. P. 2013, “Landscapes of Power: Neo-Hittiite Citadels in Comparative Perspective”, N. Ergin - S. Redford (eds.), Cities and Citadels in Turkey: From the Iron Age to the Seljuks, Leuven, 97-114.
• Hesiodos. 1991, Hesiodos Eseri ve Kaynakları (Çev. S. Eyuboğlu ve A. Erhat), Ankara.
• Herodotos. 2004, Herodot Tarihi. (Çev. M. Ökmen), İstanbul.
• Homeros. 1967, İlyada (Çev. A. Erhat ve A. Kadir), İstanbul.
• Hopkins, C. 1934, “Assyrian Elements in the Perseus-Gorgon Story”, AJA 38/3, 341 - 358.
• Hutter, M. 1995, “Der luwische Wettergott piḫaššašši und der griechische Pegasos”, M. Ofitsch ve F. Lochner von Hüttenbach (eds.), Studia onomastica et indogermanica: Festschrift für Fritz Lochner von Hüttenbach zum 65. Geburtstag. Leykam, Graz, 79–97.
• Hutter, M. 2003, “Aspects of Luwian Religion”, H. C. Melchert (ed.), The Luwians, Brill, Leiden, 211-280.
• Hutter, M. 2010, “Luvi Dininin Nitelikleri”, H. C. Melchert (ed.), Luviler Anadolu’nun Gizemli Halkı (Çev. B. Baysal Ç. Çidamlı), İstanbul, 193 -248.
• Işık, F. 1987, “Zur Enstehung der phrygischen Felsdenkmäler”, AnSt 37, 163 – 178.
• Jantzen, U. 1972, Ägyptische und orientalische Bronzen aus dem Heraion von Samos, Bonn.
• Kantor, H. J. 1962, “A bronze plaque with relief decoration from Tell Tainat”, JNES, 21/2, 93–117.
• Karageorghis, V. 2000, Ancient Art from Cyprus, The Metropolitan Museum of Art, New York.
• Kellner, H. J. 1991a, Gürtelbleche aus Urartu, Stuttgart.
• Kellner, H. J. 1991b, “Utilitarian and Votive Armor: Grouping and Dating of Bronze Belts”, Rivka Merhav (ed.), Urartu: A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E, Jerusalem, 142-162.
• Kendall, T. 1977, “Urartian art in Boston: Two bronze helts and a mirror”. Boston Museum Bulletin, 75, 26–55.
• Layard, A. H. 1853, The monuments of Nineveh: from drawings made on the spot, London.
• Magness, J. 2001, “A Near Eastern ethnic element among the Etruscan elite?”, EtrStud, 8/1, 79–118.
• Malten, L. 1914, “Das Pferd im Totenglauben”, JDI, 29, 179-256.
• Malten, L. 1925, “Bellerophontes”, JDI, 40, 121-160.
• Maxwell-Hyslop, K. R. 1956, “Urartian bronzes in Etruscan tombs”, Iraq, 18/2, 150–167.
• Moortgat, A. 1967, Die Kunst des Alten Mesopotamien: die klassische Kunst Vorderasiens, Köln.
• Nováková, L. – Hrnčiarik, E. – Daňová, M. 2018, “Equestrian Statues in Antiquity: City, People, Monuments”, Studia Historica Nitriensia, 22/2, 434-455.
• Otten, H. 1953, “Pirva: der Gott auf dem Pferde”, JbKleinasF, 2, 62–73.
• Özgen, İ. – Öztürk, J. 1996, The Lydian Treasure: Heritage Recovered, İstanbul.
• Özgüç, N. 1965, Kültepe Mühür Baskılarında Anadolu Grubu, Ankara.
• Özgüç, N. 1974, “The Decorated Bronze Strip and Plaques from Altıntepe”, E. Akurgal ve U. B. Alkım (ed.), Mansel’e Armağan II, Ankara, 847-860.
• Özgüç, T. 1961, “Altıntepe Kazıları”, Belleten, 98/ XXV, 269-290.
• Özgüç, T. 1989, “Horsebits from Altıntepe”, Archaeologia iranica et orientalis: miscellanea in honorem Louis vanden Berghe, Gent, 409-412.
• Pamir, H. 2013, “Sabuniye: A Late Bronze-Iron Age Port Settlement”, K. A. Yener (ed.), Across the border: Late Bronze-Iron Age relations between Syria and Anatolia, ANES Supp. 42, Leuven-Paris-Walpole, 173-194.
• Payne, A. 2008, “Lycia - Crossroads of Hittite and Greek Traditions?”, E. Cingano – L. Milano (eds.), Papers on ancient literatures: Greece, Rome and the Near East: proceedings of the Advanced Seminar in the Humanities, Venice International University 2004-2005, Padova, 472-487.
• Preller, L. 1894, Griechische Mythologie: Theogonie und Goetter, Berlin.
• Pucci, M. 2019, Excavations in the Plain of Antioch III: Statigraphy, pottery and Small Finds from Chatal Höyük in the Amuq Plain, Part I, Chicago.
• Richardson, E. H. 1962, “The Recurrent Geometric in the Sculpture of Central Italy, and its Bearing on the Problem of the Origin of the Etruscans”, Memoirs of the American Academy in Rome, 27, 153–199.
• Roebuck, C. 1959, Ionian Trade and Colonization, New York.
• Seidl, U. 2004, Bronzekunst Urartus, Mainz am Rhein.
• Singer, I. 2005, “Piḫaššaš(š)i-”, E. Ebeling - B. Meisner (ed.), Reallexikon der Assyriologie und Vor der asiatischen Archaologie, Band 10, Berlin.
• Smith, S. 1942, “The Greek Trade at Al Mina: A Footnote to Oriental History”, The Antiquaries Journal, 22/2, 87–112.
• Taşyürek, A. O. 1975, Adana Bölge Müzesindeki Urartu Kemerleri, Ankara.
• Temiz, S. H. 2019, Anadolu Demir Çağ Toplumlarının Sosyal, Siyasal, Dinsel Hayatlarında At, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji Anabilim Dalı, (Yayınlanmamış DoktoraTezi), Antalya.
• Temür, A. 2014, Grek Sanatında Karışık Yaratıklar, Ankara.
• Temür, A. 2016, “Yunan Sanatında Karışık Yaratıklar ve Kökenleri Işığında, Doğu Sanatları ile Batı Sanatları Arasındaki Etkileşimler”, Uluslararası Amisos Dergisi, 1/1, 1-15.
• Wartke, R. B. 1998, Urartu: das Reich am Ararat, Mainz am Rhein.